چکیده:
سقوط حکومتهای صفویه و مغولان کبیر هند، ریشه در عواملی پیچیده و چندجانبه داشت و نمیتوان یک یا حتی چند عامل خاص را برای آن برشمرد؛ اما به نظر میرسد مؤلفه «اقتصاد»، نقش تعیینکنندهای در آن ایفا کرده است. این نوشتار، با بهرهگیری از روش مقایسه، عوامل اقتصادی سقوط این دو دولت را واکاویده و کوشیده است موارد همسان و ناهمسان آن را به دست آورد.
مهمترین عوامل اقتصادی همسان در سقوط دو دولت را میتوان در این محورها بیان کرد: افزایش مالیاتهای کمرشکن، سقوط بازرگانی داخلی، عدم رسیدگی به وضع معیشتی مردم و نارضایتی دهقانان و روستاییان، هزینهکردهای مسرفانه و گزاف دربار و در نتیجه افول ارزش سکه و افزایش قیمت کالاها، بهویژه ارزاق عمومی. سنّت جاگیر در هند و تبدیل اراضی به خاصه در ایران. این عوامل، بهترتیب در زمره عوامل اختصاصی سقوط دو دولت مغولان هند و صفویه شایسته ذکر است
خلاصه ماشینی:
صفویان، مغولان هند، تاریخ اقتصادی، مالیات، بازرگانی مقدمه سقوط سلسله صفویه که پادشاهان آن از 907ـ1135ق/1501ـ1722م بر ایرانزمین حکم راندند، ناشی از اوضاع نابسامان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اواخر دوران این سلسله، بهویژه دوره حکمرانی شاهسلطانحسین، آخرین پادشاه این امپراطوری میباشد.
عوامل متعددی از نظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و اقتصادی در سقوط هر دو حکومت نقش داشته است؛ ولی این نوشتار، در پی آن است که بنا به علی سالاری شادی و یوسیف رحیملو، «انقراض سلسله صفوی از نگاه تاریخنگاران ایرانی پس از سقوط صفویه»، جغرافیا و برنامهریزی، ش 16، ص 91ـ 108.
پس از وی، از قدرت این امپراتوری بهشدت کاسته شد و کشور هند که در روزگار بابر، اکبر و شاهجهان سیر تمدن و ترقی را آغاز کرده بود، در عصر اورنگزیب رو به ضعف نهاد و بهادرشاه دوم، آخرین فرمانروای مغولان کبیر هند بود که در سال 1273ق/۱۸۵۷م تاج و تخت را به انگلیسیها واگذار کرد.
فرانسویان موفق شدند رژیم کاپیتولاسیونی با حق برونمرزی را که در ترکیه عثمانی برای فرانسویان برقرار گشته بود، در ایران نیز مورد استفاده قرار دهند؛ ولی سقوط حکومت صفویه به آنان مجال نداد که از این حقوق سیاسی و اقتصادی بهرهمند شوند.
پس از وی، از قدرت این امپراتوری بهشدت کاسته شد و کشور هند که در روزگار بابر، اکبر و شاهجهان سیر تمدن و ترقی را آغاز کرده بود، در عصر اورنگزیب رو به ضعف نهاد و بهادرشاه دوم، آخرین فرمانروای مغولان کبیر هند بود که در سال 1273ق/1857م تاج و تخت را به انگلیسیها واگذار کرد.