چکیده:
دوره تقریبا چهار ساله ایلخانی گیخاتو، بحران مالی و نابسامانی در امور اقتصادی به همراه داشت. وی به امور مهم کشور اهمیت چندانی نمی داد و بیشتر اوقات به خوشگذرانی
می پرداخت. از این رو، اداره اوضاع مملکت در دست امیران و به ویژه وزیرش، صدرالدین زنجانی، قرار داشت. بذل و بخشش های بی رویه گیخاتو و صدرالدین، به همراه شیوع بیماری دامی به نام «یوت» و وضعیت نابسامان مالیاتی، خزانه دولتی را با مشکل مواجه کرده بود. کوشش های صدرالدین برای پر کردن خزانه، انتشار چاو-پول کاغذی- را به دنبال داشت؛ که این مساله اوضاع اقتصادی را وخیم تر کرد. وضعیت مالیاتها که درست تقویم نشده بود، بر اوضاع کشاورزی، بازرگانی و تجارت تاثیر منفی گذاشت. اگر وضعیت مالی، پولی، تجارت و بازرگانی و کشاورزی را از مولفه های اقتصاد بدانیم؛ در دوره مورد بحث، به علت عدم توجه به این مولفه ها، اقتصاد ایران با بحران مواجه بود. این کار بر آن است تا اوضاع اقتصادی دوره گیخاتو را با شیوه پژوهش تاریخی بررسی کند.
خلاصه ماشینی:
گیخاتو فردی بخشنده بود و در این راه اسراف کاری میکرد، وی نه تنها ثروتی به خزانه اضافه نکرد؛ بلکه باعث خالی شدن آن هم میشد، به طوری که اگر یک ایلچی از ولایات دور و نزدیک میآمد، چیزی برای هدیه دادن به او یافت نمیشد(رشیدالدین فضلالله، 1358: 138).
شمس الدین کاشانی در این باره آورده است: در آن وقت، با شاه روی زمین یکی سهمگین رای زد صدر دین که گر شاه آفاق، فرمان دهد رهی چاو در ملک ایران نهد که تا چاو باشد روان و روا درایران چو در ملک چین و ختا نباشد کسی مال را خواستار بود زر عالم بر شهریار (کاشانی،نسخه خطی شماره585: روی ورق292) گیخاتو بعد از بررسی موضوع به وسیله پولاد چینک سانگ، سفیر قاآن در دربار ایلخان، یرلیغی مبنی بر انتشار چاو داد که، «پادشاه جهان در تاریخ سه ثلث و تسعین و ستمائه این چاو مبارک را در ممالک روانه کرد، تغییر و تبدیل کنندگان آن را با زن و فرزند به یاما رسانید، مال او را جهت دیوان بردارید» (وصاف، همان: 272؛ رشیدالدین، 1373: ج 2، 1197 و خواندمیر، 1362: ج 3، 137).
صدرالدین زنجانی، وزیر گیخاتو، با نشر «چاو مبارک» درصدد رفع این بحران برآمد، اما این موضوع در روند تجارت و بازرگانی خلل ایجاد کرد، طوریکه در درجه اول، باعث تعطیلی صنایع پایهی که با طلا و نقره و مس کار میکردند شد و به همین دلیل، این صنف از تجار برای مدتی بیکار شدند(وصاف، همان: 273؛ میرخواند، 1339: 914).
این سیاست داخلی در دوره گیخاتو نیز حکم فرما بود و باعث رکود کشاورزی و غلبه نظام صحراگردی در اقتصادی ایران میشد(رجبزاده، 1355: 131).