چکیده:
رازی در جستجوی گوهر هستی با گرایشی پیشینیانگار به جواهر پنجگانه باری (خالق)، نفس ناطقه، هیولا (ماده)، زمان مطلق (دهر) و مکان مطلق (خلاء) اعتقاد داشت. او در تبیین فرایند خلقت بواسطه چهار قدیم در کنار خداوند، با پیش کشیدن نقش جهل نفس در تمایل به ماده تعلق اراده الهی را بر امر خلقت توجیه نمود و اثبات کرد که آفرینش جهان به اراده است نه به طبع. به باور وی، این تنها انسان است که میتواند بمدد فلسفه باواسطه عقل دوباره نفس را از آلام و آفات ماده رهایی بخشد و به سعادت و فلاح بازرساند؛ ولی با این تفاوت که دیگر نفس به ماده میلی پیدا نخواهد کرد. رازی قائل به امکان فساد و تغییر در اجسام و درنتیجه، جهان خلقت بود؛ حتی اگر این جسم گوهری زمینی یا گوهری فلکی باشد. او اجسام را متشکل از دو جوهر هیولا و خلاء میشمرد و معتقد بود که جواهر دارای حجم و ازلی هستند. بر همین اساس، وی به ترکیب و بینهایت بودن ذرات باور داشت و منکر ابداع و خلق از عدم بود. کیفیات عناصر اربعه و افلاک سماوی از قبیل سبکی و سنگینی، روشنی و تاریکی، نرمی و سفتی و مانند آن هم از نگاه وی، ناشی از میزان حجم و شمار اجزاء خلائی بود که در میان جواهر هیولا نفوذ میکرد. در ضمن، او به مرکزیت و سکونت زمین اعتقاد داشت و فلک و بتبع آن خورشید و دیگر کواکب را بواسطه توازن اجزاء هیولا و خلاء درون آنها دارای حرکتی دورانی میدانست. رازی جهان را حادث و وجود جهانهایی دیگر را هم ممکن میشمرد. او خلاء و ملاء را در قالب مفهوم مکان کلی بیکرانهیی که وابسته به جهان نیست، توضیح میداد و ورای آن را هم فضا معرفی میکرد.
خلاصه ماشینی:
( 264 ) البته رازی معتقد بود که این عالم یا به طبع حادث شده و مطبوع محدث است؛ پس صانع نیز که تنها مدتی متناهی از آن مطبوع قدیمتر است، محدث میشود یا اینکه آفرینش این عالم به خواست و اراده است و قدیم دیگری واسطة تعلق ارادة الهی از خواست عدم آفرینش به آفرینش عالم از هیولا شده است که آن نفس است، وگرنه لازم میآید که خداوند متعال در خلق عالم مختار نباشد و از روی طبع و اضطرار خالق آن باشد.
این چیزی بود که رازی در اواخر عمر بمدد اسطورهیی گنوسی که برای منظور خود بازپرداخته بود، بیان کرد؛ اسطورهیی که در آن آفریدگار، نفس و هیولی هرکدام سهمی دارند و به همراه زمان و مکان مطلق پنج اصل قدیم را تشکیل میدهند که با موجودیت آنها جهان هستی میانپردهیی بیش نیست.
IAS: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, Collected, reprinted and edited by Fuat Sezgin, in collaboration with Carl Ehrig-Eggert, Ekhard Neubauer and Mazen Amavi, Frankfurt am Main.
ک: السیرة الفلسفیة، ص309 و 310؛ رازی، ابوبکر محمدبن زکریاء، رسائل فلسفیة، کتاب الطب الروحانی، کتاب السیرة الفلسفیة، التحقیق باول کراوس، ص27-31، 99-101؛ ابنصاعد آندلسی از رازی بعنوان یکی از متأخران صاحب اثر در پیروی از مکتب فیثاغورسی، متأثر از ثنویه، براهمه و صابئه و از منتقدان شدید فلسفة ارسطویی (بویژه در دو کتاب العلم الإلهی و الطب الروحانی) نام برده است (ابنصاعد الاندلسی، قاضی ابوالقاسم صاعد بن احمد، طبقات الأمم، تحقیق لویس شیخو، ص33؛ تاریخ الحکماء، ص260) برای کسب اطلاعاتی مفصل در این زمینه ر.