چکیده:
یکی از چالشهای جدید اختیار که بر پایۀ برخی یافتههای علوم تجربی مطرح شده، آزمایشی است که بنجامین لیبت دربارۀ فرآیندهای مغزی که به قصد و ارادۀ انسان منجر میشوند، انجام داده است. او در این آزمایش به این نتیجه رسید که این چنین نیست که انسان ابتدا اراده کند و بعد مغز به کار بیفتد و فرمان اراده را اجرا کند و در نتیجۀ آن اندامها حرکت کنند، بلکه این مغز انسان است که 400 میلی ثانیه قبل از عمل، به صورت ناآگاهانه فرآیند اراده را آغاز میکند و انسان تنها 150 میلیثانیه قبل از عمل از تصمیم مغز آگاه میشود. ما در این مقاله، آزمایش لیبت دربارۀ ارادۀ آگاهانۀ انسان را مطرح کرده و با توجه به مبانی ملاصدرا نظیر هویت مجرد ـ مادی نفس، عینت نفس با قوا و سریان آگاهی در تمام مراتب وجود از جمله مرتبۀ مادی، آگاهانه بودن ارادۀ انسان را تبیین کردهایم. نتیجۀ این پژوهش این است که در فلسفۀ ملاصدرا، آزمایش لیبت ( با فرض صحت آن) منافاتی با ارادۀ آگاهانۀ انسان ندارد.
خلاصه ماشینی:
آزمایش جنجال برانگیز لیبت در بین فیسلوفان غربی بحث های دامنه داری را در تأیید یـا عدم تأیید آن به دنبال داشته است ؛ اما در فلسفۀ اسلامی هنوز این مسئله بررسـی نشـده که این آزمایش با مبانی مکاتب مختلف فلسفۀ اسلامی تا چه حد سازگار اسـت ؟ در ایـن مقاله ، آزمایش لیبت درباره اراده آگاهانۀ انسان را مطرح و چالشی که این آزمـایش بـرای شهود همگانی ما از اختیار پدید میآورد را تبیین میکنیم ؛ در ادامـه یکـی از مهـم تـرین نگرش های انتقادی به کار لیبـت را مطـرح مـیکنـیم و در نهایـت بـا توجـه بـه مبـانی صدرالمتألهین ، این چالش را بررسی میکنیم و نحوه مواجهـۀ فلسـفۀ ملاصـدرا بـا ایـن آزمایش را نشان میدهیم .
همان طور که بیان شد، بر طبق نگرش رایج درباره فرایند عمـل ارادی، اراده آگاهانـه (W) قبل از پتانسیل آمادگی ظاهر میشود و به مغز دستور اجـرای عمـل قصـد شـده را میدهد، اما آزمایش لیبت نشان مـیدهـد کـه افعـال ارادی توسـط تغییـرات الکتریکـی پتانسیل آمادگی (RP) (که در حقیقت یک تصمیم عصبی است ) به نحوی غیرآگاهانـه در مغز آغاز میشوند و انسان ١٥٠ میلیثانیه قبل از آغاز عمل ، از قصـد خـود بـرای انجـام عمل آگاه میشود (١٩٨٣ ,Ibid ;٥١-٤٧ :١٩٩٩,Libet)٨ (علیزاده ، ١٣٨٩: ١٧٠ـ١٧٢).
لیبت چنین فرض میکرد که تصمیم عصبی برای حرکت ، هـم زمـان بـا شـروع RP است (که با توجه به خصلت غیرخطی و آهستۀ آن ، اشاره دقیق به آن دشوار اسـت )؛ امـا مدل شورگر بیان میکند که «تصمیم عصبی برای اکنون حرکـت کـن » در دوره زمـانی RP خیلی دیرتر (در ١٥٠ میلیثانیۀ پیش از حرکت ) است ؛ از ایـن رو در مـدل شـورگر و همکارانش ، تصمیم عصبی برای حرکت ، با «تعهد به حرکت در حال حاضر» برابر است و این تعهد نیز با عبور انباشته های عصبی از آستانه (که اساس تصمیم به انجـام فعـل انـد) مرتبط است .