چکیده:
شمس کسمایی نخستین شاعر نوپرداز زبان فارسی است. اشعار او در نشریاتِ هوادار تجدد و مدافع حقوق زنان و در تبریز، در زمان حکومت خیابانی در آذربایجان منتشر میشد. پژوهش حاضر برای بررسی نسبت شعر کسمایی با مناسبات قدرت موجود در آزادیستان، به توصیف زبانشناختی متن بر اساس دستور نظاممند ـ نقشگرای هلیدی و تفسیر این یافتهها، یعنی شناسایی بافت موقعیتی و بافت میانمتنی این اشعار، و نیز یافتن جنبههای ایدئولوژیک آن میپردازد. بدین ترتیب، این نوشتار به سبکشناسی انتقادی شعر کسمایی با الگویی مرکّب از الگوی سهبعدی فرکلاف در تحلیل گفتمان انتقادی، دستور نظاممند ـ نقشگرای هلیدی، و جنبههایی از نظریة گفتمان لاکلا و موف میپردازد. یافتههای توصیفی، مبتنی بر تحلیل فرانقشهای اندیشگانی، بینافردی و متنی نشان میدهد که شعر او گفتمان آزادیستان، مشروطه و ناسیونالیسم ایرانی را مفصلبندی میکند. این اشعار با مفصلبندی گفتمان آزادیستان، مناسبات قدرت را در آزادیستان بازتولید میکنند و با مفصلبندی گفتمان مشروطه و ناسیونالیسم ایرانی در میان سوژههای این گفتمانها، به نظام سیاسی آزادیستان مشروعیت میبخشند.
خلاصه ماشینی:
پـژوهش حاضـر بـرای بررسی نسبت شعر کسمایی با مناسبات قدرت موجود در آزادیستان ، بـه توصـیف زبـان شـناختی مـتن بـر اساس دستور نظام مند ـ نقش گرای هلیدی و تفسیر این یافتـه هـا، یعنـی شناسـایی بافـت مـوقعیتی و بافـت میان متنی این اشعار، و نیز یافتن جنبـه هـای ایـدئولوژیک آن مـی پـردازد.
بدین ترتیب ، این پژوهش در پی یافتن پاسخ برای این پرسش هـا دربارۀ شعر کسمایی است : ـ از منظر دستور نظام مند ـ نقشگرای هلیدی چه مشخصاتی دارد؟ ـ چه گفتمان هایی را مفصل بندی میکند؟ ـ جنبه های ایدئولوژیک آن کدام است ؟ ـ نسبت آن با روابط قدرت چیست ؟ ١.
اگر بخواهیم از منظر تگفا به تبیین این مشخصه در شعر کسمایی بپردازیم ، با توجه به آنکـه این اشعار در نشریۀ آزادیسـتان و تجـدد در عصـر حکومـت خیابـانی بـر آذربایجـان چـاپ شده است ، باید آن را در نسبت با گفتمان آزادیستان سـنجید؛ گفتمـانی کـه روابـط قـدرت موجود در آزادیستان آن را شکل داده بـود و ایـن گفتمـان نیـز چنـین روابطـی را بازتولیـد میکرد.
برخی روابط معنایی نیز گفتمان ناسیونالیسم ایرانی را مفصل بندی میکند؛ بـرای نمونـه ، 10«مدار افتخار» که عنوان یکی از اشعار کسمایی است ، جانشین «نژاد ایرانی» شده اسـت .
بـا توجـه بـه آنچـه دربارۀ شیوۀ متن گفته شد و داده های حاصل از تحلیل فرانقش بینافردی، رابطۀ میان گوینده و مخاطب در بافت موقعیتی مخیل را باید در تناظر با همین تک گویانه بودن تفسـیر و تبیـین کرد؛ یعنی زمانی که توزیع قدرت به سود گوینده باشد، متن نیز اساسا مبتنی بر تـک گـویی است .