چکیده:
زمینه: در سالهای آغازین بهکارگیری اینترنت برای تحقق اهداف پژوهشی به نظر میرسید که روشهای پژوهش مورد استفاده در جهان فیزیکی، برای تحقق اهداف پژوهشی در جهان مجازی نیز بهنحو یکسانی قابل استفاده است. اما پژوهندگان بهتدریج دریافتند که چالشهای اخلاقی مطرح در پژوهشهای اینترنتی گاهی متفاوت از موارد مطرح در پژوهشهای سنتی است یا دستکم شکل گستردهتری یافته است. هدف از نگارش این مقاله بررسی و تحلیل مفهوم سوژههای انسانی بهعنوان یکی از مهمترین موضوعات اخلاقی در پژوهشهای سنتی و ارائه مفهومی توسعهیافته از آن در پژوهشهای اینترنتی است.
نتیجهگیری: تحت تاثیر گسترش قلمرو پژوهشهای اینترنتی، سوژههای انسانی پژوهشی بهعنوان مبناییترین مفهوم در اخلاق پژوهش اینترنتی، توسعهای مفهومی مییابد. این توسعه ذیل مفاهیم شخصمحوری- متنمحوری، ناسوژههای انسانی پژوهشی و آسیبپذیری سوژههای انسانی در بررسی مسائل اخلاقی مرتبط با این نوع پژوهشها مورد توجه قرار میگیرد. بررسی و تحلیل مفهوم سوژههای انسانی برای شناخت شرایط اخلاقی پیشبینیناپذیر در پژوهشهای اینترنتی از اهمیت بسیاری برخوردار است. ازاینرو، ابعاد توسعهیافته مفهوم سوژههای انسانی بایستی برای تحلیل و ارزیابی فراگیر این موقعیتهای اخلاقی در پژوهشهای اینترنتی بهکار گرفته شوند.
خلاصه ماشینی:
بهخاطر گستردگی و تنوع جامعه اطلاعاتی، در پژوهشهای اینترنتی هم پژوهنده و هم سوژههای انسانی مورد پژوهش در اجتماعات واقعی و مجازی از مؤلفههای فرهنگی خاص خود برخوردارند و تعاملهای فناوریمحور آنان تحت تأثیر متقابل این سه جهان قرار میگیرد.
آنچنان که نگاره 2 نشان میدهد، در تعامل این جهانهای سهگانه اگر پژوهشهای اینترنتی از منظر تداخل میان جهان واقعی و جهان تکنیکی ملاحظه شود «اینترنت بهمثابه ابزار پژوهش14» مورد استفاده قرار میگیرد و اگر از منظر تداخل میان جهان واقعی و جهان مجازی بررسی گردد «اینترنت بهمثابه محیط پژوهش15» در نظر گرفته میشود.
ملاحظات اخلاقی در پژوهشهای اینترنتی از دهة 1990 با رشد و توسعه فعالیتهای پژوهشی از طریق و یا در محیط اینترنت، مطالعات اخلاق پژوهش در فضای مجازی نیز مورد توجه قرار گرفت.
این اطلاعات برگرفته از فرآیند ارزیابی هیئتهای بررسی اخلاق پژوهش در فضای مجازی و بیشتر حول محور سوژههای انسانی در پژوهشهای اینترنتی بوده است.
ناسوژههای انسانی پژوهشی به عنوان مفهوم جایگزینی برای سوژههای انسانی مورد پژوهش شناخته نمیشود، بلکه به عنوان مفهومی کاربستپذیر معرفی میگردد که برای بررسی فراگیرتر ملاحظات اخلاقی مطرح در پژوهشهای اینترنتی بهکار گرفته میشود.
در این ناحیه آسیبپذیری سوژههای مورد پژوهش از بالاترین درجه مخاطرات اخلاقی بالقوه برخوردار است چرا که در اینجا بهدلیل ارتباط مستقیم با سوژهها از طریق ارتباطات ویدیویی، بسیاری از مسائل اخلاق پژوهش (همچون تجاوز به حریم خصوصی، تهدید گمنامی و ناشناختگی در پژوهشهایی با دادههای حساس، و مواردی دیگر) فرصت ظهور و بروز بیشتری مییابد.