چکیده:
با روی کارآمدن آل بویه در قرن چهارم، زمینه رشد سیاسی و فرهنگی تشیع فراهم گشت. آنان در طول حکومت 113ساله خویش با گسترش قلمرو حکومتی، زمینهساز توسعه اندیشه شیعی بواسطه بزرگانی همچون «شیخ مفید»، «سید رضی»، «سید مرتضی»، «شیخ طوسی» و ... گردیدند.
در میان فقها و اندیشمندان شیعی، در خصوص همکاری و همراهی با حاکمان، دو دیدگاه وجود داشته است: برخی معتقد به همکاری مشروط و برخی معتقد بر عدم همکاری مطلق میباشند. سید مرتضی جزء دسته اول است. ایشان در آن مواردی که امکان مبارزه با حکام، غیر مقدور و همراهی منجر به اقامه حدود الهی و خدمترسانی به شیعیان گردد، همکاری را بلامانع میدانست و حضور ایشان در عرصههای سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی در سایه تعامل با حاکمان آل بویه از این دیدگاه قابل تفسیر و توجیه میباشد. به عبارت دیگر، ایشان اعمال ولایت توسط فقیه برای اجرای احکام الهی را امر بسیط نمیدانست، بلکه قائل به تشکیک بود. در نتیجه به میزان توان و امکان، ولایت اعمال میشود.
خلاصه ماشینی:
2. در فرضی که حاکم جائر تهدید به مرگ کرده و از طرفی تولی او منجر به مفسدههای بزرگتر؛ مثل قتل و هتک عرض دیگران نمیشود، در این صورت نیز پذیرش حکم حاکم جائر از باب حفظ نفس واجب است: و أما ما یخرج إلی الالجاء، فهو أن یحمل علی الولایة بالسیف، و یغلب فی ظنه أنه متی لم یجب إلیها سفک دمه، فیکون بذلک ملجأ إلیها (همان)؛ گاهی اگرچه اقامه حق ممکن نیست، اما در فرض تهدید به مرگ از سوی حاکم جائر پذیرش واجب میشود؛ البته به شرط اینکه پذیرنده ولایت مجبور به قتل و غارت به دستور حاکم جائر نگردد.
نقیبان به دلیل جایگاه سیاسی ـ اجتماعی و علمیت و اجتهادی که برخوردار بودند، نقش مهمی در گسترش علم و دانش و حمایت از علما و شعراء و فیلسوفان داشتند و سید مرتضی به دلیل مرجعیت و زعامت شیعه، تخصص و آگاهی در رشتههایی چون کلام، جدل، فقه و اصول، تفسیر، حدیث، شعر و ادب و لغت، مقبولیت اجتماعی او را دو چندان میکرد (ابن عنبه، 1380ق، ص205-204) و در این سمت توانست مشکلات زیادی از شیعیان را حل و رفاه نسبی برای آنان فراهم آورد.
لذا در عین تفکیک و رعایت مرزبندی اعتقادی، به همکاری و تعامل با آنان پرداخت؛ اگرچه در ظاهر در همکاری و همراهی عالمی فرزانه همچون سید مرتضی از نظر سیاسی و اجتماعی با خلیفۀ عباسی و حاکمان آل بویه یک نوع مشروعیت را برای آنها در اذهان به همراه داشت، اما از آنجا که این همکاری دو طرفه بوده است، برای شیعیان هم منفعتهایی نظیر: 1.