چکیده:
در این جستار سه نسخه خطی از دیوان بیدل دهلوی معرفی و بررسی شدند؛ نسخههای مهم و اصیل پیشین، همان چاپ کابل است، و سه دستنوشته کاتب بیدل (محمدوارث صدیقی)، و اما سه نسخه تازهیافت عبارتند از: «مجلس»، «ملک» و «راجه». برخی از تفاوتهای مهم این سه نسخه، با دست نوشتههای کاتب بیدل، از منظر سبکی و بلاغی، با تکیه بر دیگر اشعار بیدل، و دیگر شاعر سبک هندی، صائب تبریزی مورد تحلیل انتقادی قرار گرفتند. برتری ادبی در بیشتر تفاوتها از آن نسخههای کاتب بیدل است، البته در برخی از موارد نیز چربش شاعرانه با این سه نسخه است. نکته درخور توجه دیگر در این باره این است که هیچکدام از نسخههای موجود، همانند نسخ کاتب بیدل کامل نیست و در بسیاری از غزلها، به ویژه در نسخه راجه، کاتب گلچینی از غزل یا چند غزل با قافیه، ردیف و وزن مشترک را به نمایش گذاشته است؛ البته شاید بتوان دو نسخه «ملک» و «مجلس» را در این زمینه مجزا دانست. این تفاوتها، دگردیسیهای شعر بیدل را در گذر زمان ارائه میکنند، و این در حالی است که دو نسخه «مجلس» و «راجه»، تنها فاصله زمانی 19 و 29 سال با مرگ بیدل دارند.
خلاصه ماشینی:
نکتۀ درخور توجه دیگر در این باره این است که هیچکدام از نسخه های موجود، همانند نسخ کاتب بیدل کامل نیست و در بسیاری از غزلها، به ویژه در نسخۀ راجه ، کاتب گلچینی از غزل یا چند غزل با قافیه ، ردیف و وزن مشترک را به نمایش گذاشته است ؛ البته شاید بتوان دو نسخۀ «ملک » و «مجلس » را در این زمینه مجزا دانست .
با توجه به اینکه تا کنون سه نسخۀ اصیل کاتب بیدل (پتنه ، رامپور و علیگر)، به بیدل پژوهان معرفی شده است ، تشخیص این موضوع که این اختلافات را باید از خود بیدل به حساب آورد یا اینکه ، از آینۀ خیال و تصرف کاتبان به آنها نگریست ، کار دشواری مینماید، چرا که نسخ خطی فراوانی از آثار بیدل در کشور هند وجود دارد، و متاسفانه ، فهرست این آثار در دسترس نیست ، اما، آنچه که میتوان پیش برد، بررسی و تحلیل این تفاوتهاست .
خندیدن و نماز خواندن دو تشبیه مشهور در این زمینه اند: (مرگ صراحی، نماز صراحی، دادبه ، صص ٢٦-٤١ و صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، صص ٣٤٨- (349 صـــراحــیوار در مجـــــلس زبـــونم که لـــب پر خـــنده و دل پر ز خــونم (شیرین و خسرو، ص ١٦٦) محـــراب صـــبح گوشــۀ ابرو بلند کرد ســـاقی مهـــل نماز صـراحی قضا شود (دیوان صائب ، ص ٢٠٤٧) البته دو ترکیب «احرام آزادی» و «احرام جمعیت » از منظر بلاغی ادیبانه مینماید، پیشین به علت تضاد (احرام ، به گونه ای با قید و بند در ارتباط است )، و پسین هم به علت تناسب ؛ اما به هر روی ضبط کاتب بیدل ، با توجه به انسان انگاری جام ، بلیغتر است .
١٢- دیوان بیدل ، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق ، نسخۀ خطی، شمارة نسخه : ٨٧٢٥، کاتب : میرمستعیم ، تهران : کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ١١٥٢ق .