چکیده:
جانورشناسی (علمالحیوان) یکی از شاخههای دانش است که از روزگاران کهن (دست کم از یونان باستان) مورد توجه بوده است. در فرهنگ اسلامی نیز پس از تاسیس بیتالحکمه و شکلگیری نهضت ترجمه و برگردان متون از زبانهای یونانی و سریانی و سانسکریت به عربی، رسالههای متعدّدی در این باب نگاشته شده است. از جملة این آثار کتابالحیوان اثر جاحظ و حیاةالحیوانالکبری تالیف دمیری است. در این جستار پس از مروری کوتاه بر پیشینة نگارش کتب جانورشناسی در حوزة اسلامی-ایرانی، نسخة منافعحیوان نگاشتة عبدالهادی مراغی (قرن هفتم) معرفی شده است. در ادامه با مراجعه به متون مرتبط با این حوزه دهها واژه و عبارت ناتمامی را که مصحّح محترم به سبب رنگباختگی مرکّب نسخه، با امانتداری تمام نشان داده، اصلاح و تکمیل شده است؛ همچنین است مواردی که مصحّح تردید خود را از اصالت یا صحّت عبارات با علامت پرسش ابراز داشته است. نکات تازهای نیز درباب «دلفین» («غریقرهان» در برخی متون کهن) و «کبوتر بنا» (ورشان یا کبوتری دشتی) ارائه شده است. گفتنی است، بیش از هر کسی مصحح محترم شایستگی تصحیح مجدّد متن را دارا است.
خلاصه ماشینی:
همچنین است فصلی از کتاب هایی که در زمرٔە دانش نامه های زبان فارسی است (آثاری هم چون: نزهت نامۀ علایی، فرخنامۀ جمالی و نوادرالتبادر لتحفه البهادر) پیشینۀ پژوهش نسخۀ منافع حیوان نخستین بار از سوی علامه محمد قزوینی شناسایی و به فارسی زبانان معرفی شد.
خوشبختانه اغلب افتادگی ها با مراجـه بـه آثاری هم چون نزهت نامه قابل اصلاح و تکمیل هستند: -در بخش پرندگان کتاب منافع حیوان، پس از توصیف دراج و قطا و کبوتر بخشی آمده با عنوان کلی «القول فی ذکر الفواخت و خواصه و منافعه ».
در السامی فیالأسامی میدانی در توصیف گونه های ماهی آمده:« الدلفین و الدخس : ماهی ست اندر دریا کی غرقه شده را برهاند»(١٣٤٥: ٣٨٤)؛ و خوارزمی صاحب مفاتیح العلوم در سخن از اجرام آسمانی آورده: «دلفین : نام دلفین را بـدان سـبب بـر آن نهاده اند که به ماهی دریایی(= ماهی یونسی) که غریق را نجات می دهد، و به همین نام است ، شباهت دارد» (١٣٨٩: ٢٠٤).
هم در عکس نسخه این واژه بسختی خوانده می شود(منافع ٣٠٣) و هم در متن از « کلاغ پیسه » و « سیاه کلاغ» سخن به میان آمده است .
گفتنی ست دنبالۀ آنچه درباب خنفسا در منافع حیوانآمده به کلی مغشوش است که بـر پایـۀ مطالبی که در نزهت نامه آمده می بایست این گونه به پایان می رسید: « و اگر سرهای خنفسا در برج کبوتر نهی بسیار گردد» .
٢- برپایۀ توصیفی که در متن آمده و عباراتی که از واژه نامه های تخصصی نقل شـد، مـراد از «کبوتر بنا» در منافع حیوان، «ورشان» یا همان«کبوتر دشتی» است .