چکیده:
بینامتنیّت مفهومی است که بر وجود یک متن اصلی در عرصهی ادبیّات، نقد یا علم در ارتباط با متون دلالت میکند که این متون به تاثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر متن اصلی در گذر زمان میپردازند. بینامتنیّت و به تعبیری نظریّهی تعامل متنها از جمله مباحث مهم و مورد توجّه پژوهشگران و ناقدین ادبی است و این دستاورد نوین در حوزه ی ادبیّات به بررسی شباهتها، تفاوت ها و نیز تاثیرپذیری یک متن از متون دیگر، چه در حوزهی شعر و چه در عرصهی نثر میپردازد، این پژوهش نیز تلاش دارد تا کلام شعری مهدی اخوان ثالث و احمد شاملو را براساس پیونـدشان با آیات قرآنی و روایات، براساس نظریّهی بینامتنی ناقدین این عرصه مورد بررسی قرار دهد تا وام گیریهای آگاهانه یا غیرمستقیم شاعران موردبحث و نیز چگونگی بهکارگیری آن ها در استفاده از آیات و روایات، بر همگان مکشوف گردد. شیوهی انجام پژوهش براساس روش تحلیلی- توصیفی و بر اصول کاربردیست و مبانی نظری آن نیز بر پایه ی آراء نظریّهپردازان بینامتنی استوار می باشد تا افزون بر نشاندادن ساختار منسجم ابیات، مخاطب بداند که شاعران با چه ترفندهای ادبیای، این مضامین وحیانی را در اشعار خویش گنجانده و برخلاف باور برخی از منتقـدین، سخن خود را رنگوبویی قرآنی و دینی بخشیده اند. در پایان نیز این نتیجه حاصل می آید که با وجود نظر منتقدین پیرامون تفکّر حاکم بر اندیشههای شعری اخوان ثالث و به خصوص احمد شاملو، حقایق قرآنی و عقاید اسلامی و دینی بهگونهای مشهود در آثار ایشان هویداست.
خلاصه ماشینی:
آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار میگیرد، چگونگی تأثیرپذیری اخوان ثالث و شاملو از گزارههای قرآنی و مفاهیم و واژگان کلام وحیانی است و اینکه آیا استفاده و کاربرد این مضامین در جهت عمقبخشی به معنا و بیان آموزههای دینی و تربیتی بوده یا لفظپردازی و سودجستن از آن در جهت آراستگی کلام است؟ روش کار نگارندگان نیز در این پژوهش بر مبنای روشهای متداول در نظریهی بینامتنیت است اما تقسیمبندی و روش ترکیبی آن، نظر خود نگارندگان میباشد؛ درحقیقت، تلاششده ضمن استفاده از تجربیات کریستوا، بارت، باختین و ژنت، بهروشی مناسب در تحلیل بینامتنی اشعار ایشان دست یازند و لازم به ذکر است که اصول بینامتنی در این مقاله، براساس سه عنصر «وامگیری، تفسیر و خلاقیت» استوار است.
بینامتنیت در اشعار، احادیث شریف را نیز در بر میگیرد که به معنوی و لفظی قابل تقسیم است؛ 5) بینامتنیت قرآنی: قرآن کریم یکی از متنهایی است که سرودههای بسیاری از شاعران فارسی و عربی با آن پیوند ناگسستنی دارند؛ در این نوع، شاعر یا نویسنده برای تأثیر بیشتر و بهتر در مخاطب، از آیات قرآنی استمداد میگیرد؛ 6) بینامتنیت عرفانی- صوفی: بهکارگیری متون عرفانی و صوفیانه، سخنان اهل تصوف و بیان حالات آنان در شعر که دارای نوعی انسجام و یکپارچگی با متن مورد نظر هستند و شاعر یا نویسنده را در راه رسیدن به هدف خویش رهنمون میسازند، بینامتنیت عرفانی- صوفی مینامند؛ 7) تناص وثائقی: این نوع تناص در نثر بیشتر از شعر وجود دارد؛ مانند روایت و سیره.
این مضمون را دیگر شعرای ادب فارسی اینگونه گفتهاند: جــز کـه آن قسمت کــه رفـت انـــدر ازل روی نـنـمــــود از شـکــــار و از عــمـــل (مولوی، 1375: 1/45) زاهدان را زهد و ما را عشقخوبانشد نصیب هرکسی را در ازلحق آن چـه قسمت بود داد (نسیمی، 1382: 315) متن حاضر از دیدگاه بینامتنیت موضوعی، قرآنی و نیز بر اساس نظریهی بینامتنی ژرار ژنت، غیرصریح است.