چکیده:
مؤیدالدین طُغرایی (متولد453ق) در دو باب از رسالۀ منسوب به او، مفاتیح الرحمة و میزان الحکمة، مفاهیمی اساسی در کیمیا یعنی، «حل و عقد» را شرح کرده است. حل و عقد و دو مفهوم وابسته به آنها یعنی «ترکیب و تفصیل»، اصلیترین مفاهیم در کیمیای طغراییاند. هر تبدیلی که خواص کیمیایی، فیزیکی و مکانیکی مواد و اجساد (فلزات) را دگرگون میکند، نیازمند حل یک یا چند ماده سپس عقد آنهاست و ممکن است که این عمل، بسته به ماهیت مواد و هدف فرآیندهای کیمیایی، چندینبار تکرار شود. این دو مفهوم را در متون کیمیایی قبل از طغرایی کمتر میتوان دید و ازاین رو شرح طغرایی، آن هم به تفصیل و تشریح، ممتاز است. علاوه بر آن طغرایی میکوشد تا در متن رساله، مفاهیم و متغیرهایی را طرح و تعریف کند که از لحاظ تجربی، محسوساند و لذا قابلیت اندازهگیری شدن دارند. این مقاله ضمن مرور مفاهیم پایه در کیمیای طغرایی، تعریف، شرح و تفاسیر طغرایی از دو مفهوم حل و عقد و همچنین انواع آن را بر اساس رساله مفاتیح صورتبندی و بیان کرده و سپس، مفاهیم مرتبط با آنها را به همراه ذکر نوآوریهای طغرایی در مفهومسازی ارائه میکند.
خلاصه ماشینی:
اين مقاله ضمن مرور مفاهيم پايه در کيمياي طغرايي، تعريف ، شرح و تفاسير طغرايي از دو مفهوم حل و عقد و هم چنين انواع آن را بر اساس رساله مفاتيح صورت بندي و بيان کرده و سپس ، مفاهيم مرتبط با آنها را به همراه ذکر نوآوري هاي طغرايي در مفهوم سازي ارائه ميکند.
ميتوان گفت پژوهش علمي در آثار کيميايي طغرايي با رسالۀ دکتراي رزوق فرج رزوق (رازوک)، مورخ و اديب عراقي، در سال ١٩۶٣م به صورت مجتمع و متمرکز آغاز شده و بعد از آن ، همو، به عنوان کوششي مهم و متمايز، شناخت طغرايي را چندگام پيش برد (نکـ : منابع ، طغرايي، حقايق الاستشهاد؛ همو، ذات الفوايد) که البته اين مسير با رساله و مقالات دکتر «رضا کوهکن »، مورخ علم ايراني،کامل تر گرديد.
اگر در تشخيص اين درجات خطا رخ دهد، ممکن است حاصل آن تدبير در فرايند استحاله ، نامطلوب گردد؛ براي مثال طغرايي در فرآيند حل کردن جزء خاکي در روغن گرم بيان ميکند که اگر در حين ترکيب ، مراحل حرارت دهي از چهاربار بيشتر شود، آن جزء بيش از حد خشک ميشود که اين محصول ، براي تدابير بعدي مناسب نيست .
تعريف و تشخيص درجات طبق روش طغرايي به اين شرح است که اگر جسدي در ترکيب با جسد ديگر که معتدل بوده يا در حالت پايه است ، قرار گيرد به واسطۀ طبيعت هر طبع ، طيفي از درجات پديد ميآيد.