چکیده:
طبایع چهارگانه عبارت است از گرمی و سردی و تری و خشکی که به گمان معتقدان به آنْ همۀ اجسام عالم از جمله بدن انسان از آنها تشکیل شده است و دگرگونی در ترکیب آنها بر وضع بدن و کارکردهایش اثر میگذارد. رؤیا دیدن یکی از این کارکردهاست که ماهیت آن با تغییر طبع بدن تفاوت مییابد. متکلمان مسلمان مواجهههای مختلفی با مفهوم طبایع چهارگانه داشتهاند. شدیدترین مخالفت با مفهوم طبع و تأثیر طبایع چهارگانه در رؤیا را در کلام اشعری مییابیم. در مقابل، طیف گوناگونی از متکلمان (از جمله بعضی معتزله، شیخ مفید از شیعه، ماتریدی و ابنحزم) طبایع چهارگانه را پذیرفته و بعضی به تأثیر طبایع در خوابها تصریح کردهاند. در این مقاله، پس از طرح تصویری کلی از گفتار مخالفان و موافقان طبایع در میان متکلمان، دلایل اصلی مخالفت و موافقت اهل کلام با طبایع چهارگانه بررسی میشود و سپس در پیوند با این رویکردها گزارش و تحلیلی از بحثهای متکلمان در بارۀ تأثیر طبایع در رؤیا میآید.
خلاصه ماشینی:
همچنين يکي از موضوعات و مسائل ناظر به رؤيا در حوزٔە کلام مسألۀ اثر وضع بدن در خواب ها بوده که طبق پزشکي قديم با مفهوم چهار طبع بيان ميشده است .
علاوه بر اين ، از همان اوايل گروهي به نام اصحاب طبايع وجود داشته که متکلمان در ردشان کتاب نوشته اند (نکـ : ابن نديم ، ج ١، جزء٢، ص ۵٩١، ۵٩٧، ۶٢٧، ۶٣٣).
١ نظريۀ چهار طبع و مباني و مفهوم پردازيهاي متناسب با آن نيز به فلسفه و علم دورٔە باستان برميگردد، بنا بر اين بايد از زمان ترجمۀ علوم اوائل مستقيما در دسترس مسلمانان بوده باشد؛ البته با صرف نظر از سنت علمي پيش از اسلام ايران که با جهان يونان و روم تماس داشته است و قاعدتا پشتوانه اي براي نظرورزيهاي متکلمان فراهم کرده است ، چرا که بسياري از متکلمان يا ايرانيتبار بوده اند يا از طريق مناظراتشان با اهل اديان با فرهنگ ايران برخورد و آشنايي نزديک داشته اند.
٢. در بارٔە منجمان گفته اند که طبايع مختلفي را به ستارگان نسبت ميدادند و بر اين باور بودند که استيلاي هر ستاره مقتضي ايجاد يکي از چهار طبع در عالم تحت قمر است (شريف مرتضي، امالي، ص ٣٨۴؛ تبصرة، ص ۴؛ خلاصة النظر، ص ۶٢؛ ابن امير، ج ٢، ص ٧٠١).
تأثير طبايع در رؤياها براي مسلمانان اهل فلسفه روشن بوده و در گزارش هاي متکلمان از نظر فلاسفه در بارٔە رؤيا اين امر به وضوح آشکار است .
اما خوشبختانه در اين مسألۀ خاص نظر او به واسطۀ کتاب مجرد مقالات ابن فورک به صراحت ثبت شده است .