چکیده:
دوره طولانی سلطنت شاهتهماسب اول، دوره تثبیت وارامش طولانی جهت صفویان بهویژه پس از صلح اماسیه است.پس ازمرگ شاهتهماسب اول،اختلافات بر سر جانشینی او، بین گروه های مختلف قزلباشان، منجر به سلطنت شاه اسماعیل دوم شد. دوره سلطنت شاه اسماعیل دوم هر چندکوتاه، ولی باحوادث فراوانی همراه بود. به سلطنت رسیدن محمد خدابنده(995-985) وضعف بینایی و انزواطلبی این پادشاه ،همراه بااختلافات درونی حکومت صفویان بین قزلباشان ودیوانسالاران ایرانی،باعث بی ثباتی سیاسی گردید. با استقرار سلطان محمد خدابنده برمسند حکومت صفویه، کنترل اوضاع سیاسی و اقتصادی کشورتوسط قزلباشان صورت می گرفت. در این زمان، قلندران با بهره گیری از نارضایتی لایه های پایین جامعه که حاصل این سلطه قزلباشان بود، موفق به بسیج نیروهای غیر ترکمان گردیدند. ان هاشورشهایی تحت عنوان شاه اسماعیل دوم وبا جعل هویت او شکل دادند. همه این شورش ها نتوانستند به یک حرکت اجتماعی گسترده تبدیل شوند . هرچند این شورش ها توسط حکومت صفویه سرکوب گردید ولی نمونه هایی از بروز نارضایتی وهمچنین مشکلات اساسی درساختار قدرت حکومت صفویه رابه نمایش گذاشتند وتغییرات انجام شده در دوره شاه عباس اول نشان دهنده درکی از این شورش ها است.هدف این پژوهش ، شناخت وبررسی علل وزمینه های بروز وظهور وهمچنین ناکامی این شورش ها از جهات مختلف می باشد.
خلاصه ماشینی:
هرچنـد ایـن شـورش ها توسـط حکومت صفویه سرکوب گردید ولی نمونه هایی از بروز نارضـایتی و همچنـین مشـکلات اساسـی در ساختار قدرت حکومت صفویه را به نمایش گذاشتند و تغییرات انجـام شـده در دوره شـاه عبـاس اول نشان دهنده درکی از این شورش ها است .
این پژوهش کوششی جهت پاسخگوئی به این سوالات است که علل اصـلی ایـن شـورش ها چـه بوده است ؟ چه عواملی باعث شکست این شورش ها شده است ؟ به نظر میرسد که وضـعیت سیاسـی دوره سلطان محمد خدابنده و ویژگیهای جامعه مذهبی ایران ، همـراه بـا سـلطه قزلباشـان بـر امـور سیاسیواقتصادی از علل اصلی این شورش ها بوده است .
قلندری در ایران همان طور که ذکر شد، شورش های پس از مرگ شاه اسماعیل دوم توسط قلندران شکل گرفـت .
٢٢در واقع پس از سخت گیریهای شاه اسماعیل دوم و بالعکس نرم خوییهای محمد خدابنده ، میدانی باز برای قزلباشان و قدرت طلبان فراهم شد و ایران دراین دوره هیچ گاه روی سعادت به خود ندیـد.
چنانکه در یکی از این شورش ها، قلندر ادعا میکند که در یکی از شـبهای مـاه رمضـان کـه دشمنان قصد قتل او را داشته اند، وارد خوابگاه او شده ، ولی او از سوی پنجره موفق بـه فـرار و مـدتی بـا 44 لباس قلندری و در کسوت قلندران گشته ، گروهی شایعه کرده اند که شاه اسماعیل فوت کرده است .
شورش های قلندران ، تحـت تـأثیر وضـعیت سیاسی آن زمان یعنی هرج و مرج دوره سلطان محمد خدابنده ، سلطه قزلباشان به ویژه افشارها بر امور و اختلاف بین آن ها ومحبوبیت شاه اسماعیل دوم از سوی دیگربه وقوع پیوسـت .