چکیده:
در روند شکلیابی و رشد فضاهای شهری باید به نقش و کارکرد فضاهای آرامگاهی، مزارهای اولیا، رهبران سرشناس دینی، فرهنگی، ادبی و اجتماعی توجّه کرد. تاریخ شکلگیری «بوزجان» که رشد روستای «معدآباد» همگام با آن بود، به حدود قرنهای سوّم تا پنجم ه.ق. بازمیگردد. با این تغییرات، شهر بوزجان در «ولایت جام» که تا قبل از این از شهرهای مهم قرون اوّلیه اسلامی بود، از رونق افتاد و تربت جام بهعنوان دارالحکومه مرکزیت خود را بهدست آورد. در این پژوهش تلاش شده است تا سیر جغرافیای تاریخی بوزجان بررسی شود و خوانندگان، بهخصوص اهالی جام در این زمینه اطّلاعات کاملتر و دقیقتری داشته باشند. روش پژوهش منطبق بر روشهای توصیفی ـ تحلیلی و روش تحلیل تاریخ بهصورت مطالعه اسناد کتابخانهای مبتنی بر بررسی منابع مکتوب، بهویژه متون تاریخی و جغرافیایی و نقشههای موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی و فعّالیّتهای میدانی در بافت کهن شهری انتخاب شده است.
خلاصه ماشینی:
روستای نیل آباد بهعنوان مرکز بخش بوژگان در مختصات جغرافیایی 60 درجه و 46 دقیقه طول شمالی و 35 درجه و 7 دقیقه عرض شمالی و در فاصله 175 کیلومتری جنوب شرق شهر مشهد (مرکز استان خراسان رضوی) و 21 کیلومتری جنوب شرقی تربت جام (مرکز شهرستان) قرارگرفته است.
همانگونهکه مشاهده میشود، آنچه را مورخان و جغرافیدانان قرون اولیۀ اسلامی در مورد زام یا جام نقل نمودهاند، منظور همان ناحیه و ولایت جام به وسعت شهرستان امروزی تربت جام میباشد که حاکمنشین آن شهر بوزجان بوده است.
مرکزیت مذهبی که در زمان شیخالاسلام احمد در معدآباد به وجود آمده بود، نقش مهمی در رونق و آبادی این روستا از اواخر سده پنجم هجری داشت، بهطوریکه بهتدریج شهر بوزجان (امروز بقایای آن در 18 کیلومتری تربت جام قرار دارد) را تحت تأثیر قرار داد و بهصورت قصبهای درآمد و محل خاکسپاری شیخ با توجه به تردد زائران و مریدان وی در کتب تاریخی به شکل «تربت شیخ جام» وارد شد (صابر مقدم، 1383:ش21).
ده معدآباد در دوره سلجوقی بهعنوان هستۀ اولیۀ شهر در بخش شمال شرقی تربت جام امروزی واقعشده و در آن دوره از دهات و آبادیهای بینامونشان ناحیه جام در فاصلۀ هجده کیلومتری شهر بوزجان بوده است.
احمدبننصر بوزجانی احمدبننصر بوزجانی الشهید، یکی از علما و دانشمندان بوزجان حاکمنشین ولایت جام بوده که در قبل از قرن پنجم هجری برای ادامۀ تحصیل به نیشابور آمده و جزء علما و دانشمندان این شهر محسوب میشده تا اینکه پس از مدتها سکونت در نیشابور به رحمت ایزدی پیوسته و در همان جا مدفون گردیده است.