چکیده:
هدف این پژوهش، ارزیابی تغییرات زمانی-مکانی شاخصهای تغییرپذیری دبی جریان رودخانه در حوضههای آبخیز استان اردبیل است. مقادیر شاخصهای تغییرپذیری دبی ماهانه ی رودخانهی شامل شانون، بریلویین، سیمپسون، مکاینتاش، برگر-پارکر، شاخص تغییرپذیری، شاخص ناهمسانی دبی و شاخص تغییرپذیری دبی محاسبه شدند. ضمن ارزیابی تغییرات مکانی، از نمودار سه متغیره برای تعیین ارتباط بین تغییرات دبی سالانه استفاده شد. براساس نتایج میزان تغییرپذیری شاخصها در مناطق بالادست بیشتر است که با شرایط طبیعی جریان رودخانه و سرعت عکسالعمل هیدرولوژیک در بالادست مرتبط است. نتایج نمودار سهمتغیره نشان داد که میزان تغییرپذیری شاخصها در دبیهای پایین بیشتر است. همبستگی میان شاخصهای تغییرپذیری دبی در نرمافزار R نشان داد که بین شاخص بریلویین و شاخص تغییرپذیری همبستگی (42/ 0-) وجود دارد و میان شاخص برگر-پارکر و شاخص تغییرپذیری همبستگی مستقیم (91/ 0) دارند. همچنین بین شاخص ناهمسان دبی مثبت و شاخص ناهمسان دبی منفی هم همبستگی مستقیم معنیدار (62/ 0) وجود دارد و ارتباط بین شاخص ناهمسان دبی منفی و شاخص تغییرپذیری دبی همبستگی مستقیم معنیدار (64/0) میباشد. بهطور کلی شاخص شانون و سیمپسون، بهترتیب از دسته ابزارهای نظریه ی اطلاعات و چیرگی، نتایج متفاوتی با شاخصهای دیگر ارائه داده است.
خلاصه ماشینی:
تغییر زمانی و مکانی جریان رواناب و دبی از نظر آب قابل استفاده و بهره برداری از آن دارای آثار اقتصادی بسیاری است و این تغییرپذیری در مقیاس های مختلف علت اصلی سیلاب ها و خشکسالیها به حساب میآید (یوسفی و همکاران ، ١٣٩٠: ٧٦).
از طرفی فرآیند تبدیل بارندگی به رواناب در سـطح یک حوضه ی آبخیز پیـچیده بوده و دارای تغییرپذیری زمانی و مکانی است (جعفریان و همکاران ، ١٣٩٠) و تغییر اندک در مقادیر دبی جریان رودخانه مـی تواند تأثیر قابل توجهی در توسـعه ی منابع آبی داشته 1- Li & McGregor 2- Ott & Ohlenbrook 3- Zehe & Sivapalan 4- Norbiato et al.
حجازیزاده و همکاران (١٣٨٨)، به بررسی روند خشکسالی در استان فارس با استفاده از شاخص ناهنجاری بارش (RAI)٢ پرداختند که نتایج حاکی از این بود که فراوانی رخداد دوره های خشکسالی در کلیه ی ایستگاه ها بیش تر از ترسالیها بوده است و این شاخص قابلیت مقایسه ی اقلیم های مختلف را از نظر شدت خشکسالی دارا میباشد.
بنابراین ، پژوهش حاضر با هدف تحلیل تغییرات زمانی و مکانی رواناب با استفاده از شاخص های تغییرپذیری دبی در برخی از حوضه های آبخیز استان اردبیل انجام شده است .
شکل (١) موقعیت ایستگاه های هیدرومتری مورد مطالعه در استان اردبیل ـ روش در این تحقیق ، برای محاسبه تغییرپذیری دبی ماهانه جریان از شاخص های تغییرپذیری رواناب استفاده شده است که در ادامه توضیحات مربوط به هریک از آنها ارائه شده است .