چکیده:
نهاد وزارت یکی از ارکان مهم قدرت سیاسی و نظام اداری در تاریخ ایران بعد از اسلام از جمله در دوره میانه آن بوده است. گرچه این نهاد در پیوند با ارکان دیگر هرم قدرت یعنی مقام سلطنت و امارت در مرتبه دوم و گاه سوم قرار می گرفت اما از مجموع نظریه پردازی ها و گزارش های تاریخی موجود چنین برمی آید که توجیه موجودیت و یا اثبات مشروعیت آن تنها در وابستگی آن به موجودیت و مشروعیت نهاد سلطنت یا خلافت خلاصه نمی شده و برای تضمین بقای خود نیازمند نوعی از اثبات مشروعیت مستقل نیز بوده است. بدین ترتیب این پرسش پیش می آید که منابع مشروعیت بخش به مقام وزارت در تاریخ میانه ایران کدام ها بودند؟ براساس یافته های پژوهش حاضر که به روش کتابخانه ای – اسنادی و با رویکرد توصیفی – تحلیلی انجام یافته است سه منبع «شرع»، «کارآمدی» و «سنت حکمرانی ایرانی» مهم ترین این منابع را تشکیل می داده اند.
خلاصه ماشینی:
٥ به اقتفای فقهایی چون غزالی و ماوردی و ابن فراء و به اعتبار سخن آنها، تقریبا تمام نویسندگانی که در تاریخ میانة ایـران در بـاب اندیشـة سیاسی و آداب ملک داری سخنی گفته و به تناسب سخن نگاهی هم به نهاد وزرات داشـتند، در زمینة مشروعیت دینی نهاد وزارت سخن همین بزرگان را با زبان های مختلف تکرار کرده و چیز چندان تازه ای بر آن نیفزودند.
١ غزالی کوشش مختصری هم می کند تا نشان دهد وجود وزیر همچون پادشاه یکی از جلوه های ظهور قدرت خداوند است ٢ و بدین گونه وزیر را در برخی موارد هم رتبة پادشاه قرار می دهد تا شاید همان نتایج خواجه نظام الملک را بگیرد.
حکومت می کنیم و یک ساعت از آنان بی نیاز نیستیم » (نـک : بنـداری اصـفهانی (٢٥٣٦)، تـاریخ سلسـله سـلجوقی (زبدالنصر و نخبالعصر)، ترجمة محمدحسین خلیلی ، تهران : انتشارات بنیاد فرهنگ ایـران ، ص٦٦) حتـی اگـر برسـاختة شعوبی مسلکان سده های بعد بدانیم باز هم نشان دهندة این واقعیت است کـه حضـور ایرانیـان در مناصـب دیـوانی چنـدان چشمگیر بوده که عرصه را برای چنین مبالغه هایی مهیا ساخته است .
غزالی در نصیح الملوک همین حکایت را می آورد با این تفاوت که در آنجا گشتاسب وزیـری بـه نـام راست روشن دارد، مابقی قضایا گرچه مختصرتر، همان است که در حکایت بهرام گور خواجه آمـده اسـت .
١ بـه همـین سـبب اسـت کـه در نصیحه الملوک در مقام یک سیاست نامه نویس ظاهر شده و ارجاعات فراوانی به پادشاهان ایران و آئین ملک داری آنان دارد که این امر در مورد نهاد وزرات از غلظت بیشتری برخوردار است .