چکیده:
تاویل از واژگان پر رمز و راز قرآن کریم است که در فهم آموزه های قرآنی نیز نقش بسزایی دارد. نگاهی
اجمالی به تاریخ تاویل نزد قرآن پژوهان، حکایت از آن دارد که این واژه، روزگاران پر فراز و نشیبی را در
گستره تعریف گذرانده و آیات قرآن و روایات متعدد نیز بر رازگونه ماندن آن، تاثیر داشته است. نوشتار پیش
رو که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا به بررسی نظرات آیت الله معرفت و ابن
شهرآشوب مازندرانی در ای نباره بپردازد و به تحلیل آن ها بنشیند. بازخوانی تعریف تاویل و ارزیابی کارکرد
تفسیری آن از دیدگاه این دو قرآن پژوه برجسته، از اشتراکات و افتراقات قابل تاملی میان آنان حکایت دارد.
بررسی ها نشان می دهد که ابن شهرآشوب بر خاف آیت الله معرفت -که برای واژه تاویل تعاریف لغوی و
اصطلاحی در نظر گرفته- صراحتا به تعریف این واژه روی نیاورده است و همچون مفسران نخستین، تفسیر
و تاویل را به یک معنا دانسته و با استناد به معیارهای مطمئن، به تبیین آیات مشکل و متشابه قرآن
همت گمارده است. آی تالله معرفت نیز تلاش بسیاری در بازشناسی تاویل و ارائه معنای دقیق آن از منظر
شیعه نموده است که این معناشناسی می تواند با تکیه بر آیات و روایات و قرائات مفسران گذشته، صفحه
تازه ای از صحنه پر فراز و نشیب تعریف این واژه رمزآلود را رقم زند.
خلاصه ماشینی:
بررسیها نشان میدهد که ابن شهرآشوب بر خلاف آیتالله معرفت -که برای واژه تأویل تعاریف لغوی و اصطلاحی در نظر گرفته- صراحتا به تعریف این واژه روی نیاورده است و همچون مفسران نخستین، تفسیر و تأویل را به یک معنا دانسته و با استناد به معیارهای مطمئن، به تبیین آیات مشکل و متشابه قرآن همت گمارده است.
در نگاه ابتدایی چنین به نظر میرسد که واژه «بیان» در عبارت «املاء کتاب فی بیان المشکلات من الآیات المتشابهات» صرفا به معنای تبیین و تفسیر آیات متشابه است؛ چنانچه لغویون واژه تفسیر را «بیان و توضیح» آیات قرآن ترجمه کردهاند (فراهیدی، 1409ق: ج7، ص247؛ ابن فارس، 1404ق: ج4، ص504)؛ اما نگارندگان این تحقیق بر این باورند که ابن شهرآشوب با بهکارگیری واژه «بیان» در عبارت مذکور، در پی آن است تا علاوه بر تفسیر برخی از آیات مشکل قرآن، از تأویل آیات متشابه نیز سخن به میان آورد؛ زیرا از دید وی، «متشابه» آیهای است که معنای آن از ظاهر آیه معلوم نیست و برای رفع اشتباه و التباس در آیه باید دلیل محکمی برای آن اقامه نمود تا به مقصود و مفهوم آیه پی برد.
با استناد به این تحلیل، به نظر میرسد تعاریف، ضوابط و مباحثی را که آیتالله معرفت در مورد تأویل آیات متشابه قرآن در دو کتاب «التمهید فی علوم القرآن» و «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» بیان نموده، بهنوعی با چگونگی نگاه ابن شهرآشوب به تبیین آیات متشابه و مشکل قرآن، شباهتها و اختلافاتی دارد.