چکیده:
یکی از بناهای تاریخی شهر تهران مسجد و حوزه علمیه شیخ عبدالحسین است که از زمان تاسیس تاکنون همواره ملجا اهل علم بوده است و تاثیر آن در هر یک از مقاطع حساس تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی مردم ایران قابل لمس است. از نشست‌های مشورتی علما و شخصیت‌ها گرفته تا خطابه‌های آتشین افراد انقلابی که هرکدام به‌نوبه خود نقش تعیین‌کننده‌ای در روند پیروزی انقلاب داشته‌اند. با سپری شدن حدود 150 سال از تاریخ ساخت این دو بنا، هنوز هم از آن استفاده‌های موثری می‌شود. نوشتار حاضر در تلاش است تا مسجد و حوزه شیخ عبدالحسین مشهور به شیخ العراقین را از جهت موسس، معماری، موقوفات، تاریخ احداث، استادان و ... مورد بررسی قرار دهد. امیرکبیر به جهت علاقه فراوانی که به شیخ العراقین داشت وی را وصی خود قرار داد و از ایشان خواست تا از ثلث دارایی‌هایش مسجد و مدرسه‌ای بسازد تا باقیات‌الصالحاتی برای وی به‌حساب آید. شیخ عبدالحسین با جدیت به وصیت امیرکبیر عمل کرد و مسجد و مدرسه‌ای را در بازار تهران احداث نمود، اما به‌واسطه غضب خاندان ناصرالدین شاه قاجار نسبت به امیرکبیر و عدم قبول نام‌گذاری آن به اسم امیرکبیر، این مدرسه به نام شیخ عبدالحسین مشهور شد و مسجد نیز به مسجد آذربایجانی‌ها و مسجد ترک‌ها شهرت دارد.
خلاصه ماشینی:
(ملایری، محمدمهدی، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، ج 2، ص 78) تهرانی از زمان محمدشاه قاجار تا زمان ناصرالدین شاه، یکی از بزرگترین عالمان آن دوره تهران به‌شمار می‌آمد و برخی گفته‌اند جز ملاعلی‌کنی از همه علما موجه‌تر بود و پس از اینکه ثلث اموال امیرکبیر در اختیار او قرار گرفت و از طرف ناصرالدین شاه با کمک مالی فراوانی که او کرد، مقرر گردید که متصدی عمران و تعمیر عتبات عالیات گردد و در عراق مشغول این خدمت شد، نزد حکام عثمانی آن دوره نیز عظمتی چشمگیر پیدا کرد که انواع مراجعات به او می‌شد و در نتیجه آنجا هم شیخوخت او تثبیت و به شیخ العراقین ملقب گردید (عراق عجم و عراق عرب).
گفتند عجالتا ممکن است که صبح پنج‌شنبه در منزل جناب شیخ محمدتقی قزوینی که از اجله علماست و مرثیه‌خوانی هست، حاضر شوید<FootNote No="215" Text=" سیدجلال‌الدین آشتیانی، شخص مذکور را حاج میرزا محمود و مرثیه‌خوانی را در صبح جمعه می‌داند نه پنج شنبه؛ نص کلام آشتیانی چنین است: «مرحوم آقای حاج میرزا محمود، تاجر قزوینی که شخصی فاضل و از تجار به‌نام بود، هر جمعه‌ها مجلس روضه بر پا می‌نمود و منزل او مجمع فضلا و علمای تهران و محل بحث و مناظره علما بود و گویا در همین مجالس و منزل بود، شیخ عبدالحسین تهرانی، داماد صاحب جواهر شناخته شد و مرحوم امیرنظام میرزا تقی‌خان امیرکبیر اعلی الله مقامه مقدم این عالم بزرگ را که با فقر شدید دست و پنجه نرم می‌کرد، گرامی داشت».
کلیدواژه ها:
شیخ العراقین
،
مسجد شیخ عبدالحسین
،
مدرسه شیخ عبدالحسین
،
موقوفات امیرکبیر
،
موقوفات دوره قاجاریه
(
, 
, 
)
