چکیده:
در رسالات آموزشی خوشنویسی یا آدابنامههای مشق، میتوان وجوهی معنوی را در موضوعات مختلف یافت که تحلیل آن به فهم روشنتری از ساختار و کارکردهای این متون میانجامد. مقالۀ حاضر، با این هدف، به مطالعۀ سیزده رسالۀ فارسی (متعلقبه سدههای ۸ تا ۱۲ق) پرداخته است. در این مقاله، وجوه معنوی، با نظر به دو مؤلفۀ توصیفی و تجویزی، در دو مقولۀ «آراء» و «آداب» معنوی طبقهبندی و بررسی شده است. بر این اساس، آراء معنوی شامل اقوال، ارجاعات و مضامین قدسی، اسطورهای و عرفانی است و آداب معنوی در دو گروه آداب عمومی و اختصاصیِ مشق قرار میگیرد. مطابق این بررسی، آراء معنوی در رسالات مذکور نسبتاً از سنتی فراگیر و مدون تبعیت میکنند. درمقابل، آداب معنوی از فراوانی و فراگیری کمتری برخوردارند و انسجام کمتری یافتهاند. آمیختگیها و تعارضاتی نیز در این وجوه مشهود است که گاه برآمده از علقۀ عرفانی مؤلفان و گاه درجهت تشخص صنفی بوده است. در عین حال، کموکیف وجوه معنوی در آدابنامههای مشق نسبت مستقیمی با خط سیر تاریخی ندارد و بسته به هر مؤلف متفاوت است.
خلاصه ماشینی:
com مقدمه گروهی از متون کهن در حوزۀ خوشنویسی را میتوان تحت عنوان رسالات آموزشی یا آدابنامههای مشق جای داد، زیرا، در کنار موضوعات تاریخی و تذکرهای، به بیان مبانی و قواعد هنر خوشنویسی پرداختهاند، همچنانکه عنوانِ برخی از آنها نیز مؤید این نظر است.
از همین دست، میتوان به مقالات «تأملی بر مبانی عرفانی صفا و شأن در رسالۀ آداب المشق» نوشتۀ علیرضا هاشمینژاد (۱۳۸۵)، «تبیین وجوه معنوی خوشنویسی با تأکید بر رسالۀ صراط السطور سلطانعلی مشهدی» نوشتۀ محمدعلی رجبی (۱۳۹۳)، و «آدابنامههای مشق در مقام منابع تاریخ هنر ایران» نوشتۀ مهرداد قیومی بیدهندی (۱۳۹۰) اشاره کرد.
همچنین، رسالات تحفة المحبین سراج شیرازی، «تعلیم الخطوط» وشمردان، «اصول خط» صیرفی و «سواد الخط» مجنون بهترتیب بیشترین ارجاعات را به آیات و روایات سبزواری این سخن را با صورت «الخط هندسة روحانیة تقوی بالإدمان وتضعف بالترک» نیز آورده است (سبزواری، ۱۳۷۲: ۱۱۰).
2 مجنون رفیقی هروی هم در رسالۀ «رسم الخط» به حقِ «پیر» و «پدر» و «استاد» بر شخص اشاره کرده است، 3 اما تأکید بر «تعلیم استاد» بهعنوان یکی از ارکان تحصیل خط، که در دو قول منسوب به امام علی(ع) و یاقوت مستعصمی آمده است، در برخی رسالات بدون هیچ توضیح و تفسیری رها شده و طرح آن در شمار آداب معنویِ استاد و شاگردی محل تردید است.
برخی از اقتباسهای بخاری از رسالات فتحالله سبزواری، سلطانعلی مشهدی و مجنون رفیقی هروی را حمیدرضا قلیچخانی در تصحیح خود از این رساله متذکر شده است (نک: بخاری، ۱۳۷۳: ۳۰۵-۳۹۸).