چکیده:
«گلستان» سعدی، یکی از زیباترین کتابهای نثر فارسی و در سراسر ادبیّات جهانی کمنظیر است. این کتاب ویژگیهایی دارد که در هیچ کتاب دیگر نیست. نثر ساده، روان، مسجّع و آهنگین آن، به همراه ایجاز شگفتانگیزش در بیان عالیترین مضامین تربیتی، باعث ماندگاری آن شده است. «گلستان»، تحوّلی عظیم در نثر فارسی ایجاد کرد؛ به گونهای که کتابهای بسیاری، پس از آن و به تقلید از آن نوشته شد. یکی از این کتابها «بهارستان» جامی است. جامی، «بهارستان» را حدود دویست سال پس از «گلستان» نگاشته و با وجود همه تلاشی که برای دوری از تقلید صرف و ایجاد سبکی جدید در نثر فارسی دارد، ناگزیر از تقلید از گلستان شده است. این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل متن و با بهرهگیری از مطالعات کتابخانهای، دو کتاب گلستان و بهارستان را در سه حوزه ساختاری، زبانی و بلاغی بررسی و شباهتها و تفاوتهای این دو اثر را فرادید آورده است.
خلاصه ماشینی:
دربارۀ مقایسۀ متن این دو کتاب نیز پژوهش چندانی صورت نگرفته است؛ جز یک مقاله با عنوان «بررسی و مقایسۀ محتوایی و بلاغی بهارستان جامی با گلستان سعدی» به قلم علیرضا مظفّری و رقیه گودرزی که در فصلنامۀ ادبیات فارسی (سال چهارم، شماره 11، بهار و تابستان 78) منتشر شده است که آن هم تنها به مقایسه محتوایی و بلاغی اکتفا کرده و از مقایسه ساختاری غافل بوده و در همان زمینههای محتوایی و بلاغی نیز بررسی و مقایسة کاملی انجام نداده است.
در برخی از حکایات این بابّ دیدگاه سعدی دربارۀ آیین کشورداری، که همان نظریۀ «حکومت دموکراتیک» است، منعکس شده است؛ » (سعدی، 1386: 48ـ11؛ مظفّری و گودرزی، 1387: 57) «باب دوم «در اخلاق درویشان» نام دارد و شامل 48 حکایت است و از نظر تعداد حکایات، نخستین باب گلستانبه شمار میرود.
» (جامی، 1379: 20) روی این اصل است که بهارستان از نظر زبانی شباهتهایی چند با گلستان به شرح زیر دارد: 1ـ نثر هر دو کتاب ساده، بیتکلّف و همهکسفهم است.
با این حال بهارستان تمامی ویژگیهای زبانی گلستانسعدی را نتوانسته است در خود جای دهد و در برخی موارد در مقایسه با گلستان کاستیها و تفاوتهایی با آن دارد که در ادامه بدان میپردازیم: 1ـ بهارستان، از وزن تهی است؛ عبارتهای آن هر چند سجع دارد، اما آهنگین نیست و طنینی را که کلام سعدی دارد، در سخن جامی نمیتوان یافت.
6ـ در حوزۀ ادبی و بلاغی نیز گلستان مشحون از انواع صنایع بیان و بدیع است، امّا بهارستان در مقایسه با گلستان، کمتر به این آرایهها پرداخته است.