چکیده:
سیستان که در دوره ساسانی از آن با نام «سکستان» یاد میشد، ایالت پهناوری را تشکیل میداد که تورستان و هند تا کرانههای دریا را در بر میگرفت. این منطقه در دوره ساسانیان از نظر مردان دلیر جنگی که از مرزهای شرقی ایران حراست میکردند، کشاورزی خوب، موقعیت ژئوپولیتیکی و تجاری مناسب و مهمتر از همه، بنیانهای استوار و اصیل دین زرتشتی، اهمیّت فراوان داشت. بههمین دلایل معمولا حکومت سکستان بهدست ولیعهد اداره میشد که بر این اساس ملقب به سکانشاه میگردید. اردشیر بابکان که از خانوادهای مذهبی برخاسته بود، دین زرتشت را دین رسمی کشور اعلام نمود و خود و جانشینانش مبادرت به ساخت بناهای مذهبی فراوانی از جمله معبد آب و آتش در سرتاسر ایرانشهر نمودند. یکی از معتبرترین آتشکدههای ساسانی در شرق ایران، آتش کرکوی در سیستان بود که متون مقدسی چون خرده اوستا و بندهشن و مورخینی چون قزوینی، مسعودی و متونی مانند تاریخسیستان و کتیبه کعبه زرتشت به آن اشاره کردهاند. آتشکده کرکوی که از نوع آتش بهرام بود، براساس مطالعات باستانشناختی و رهیافت تاریخی از سده سوم قبل از میلاد تا سده هفتم هجریقمری پیوسته فروزان بوده است؛ تا اینکه سرانجام به دست مغولان برای همیشه خاموش گردید.
خلاصه ماشینی:
سیستان، دین زرتشت، آتشکده، کرکوی (کرکویه)، آثار باستانی مقدمه سیستان سرزمینی مسطح در شرق ایران است که هماکنون بخش وسیعی از آن در خاک افغانستان قرار دارد.
در روایات اسلامی نیز آمده که کرکویه در اصل پرستشگاه شخصی و معبدجای گرشاسب بوده و مؤلف کتاب تاریخسیستان مینویسد که همچنان زرتشتیان محل آنرا مقدس میدانستند و میگفتند که گرشاسب هوش ایزدی خود را در آنجا نهاده و آنرا متبرک ساخته است.
آتش کرکوی به چه دورۀ زمانی تعلق دارد؟ محل واقعی آتش کرکوی در کدام منطقه از سیستان بوده است؟ روش تحقیق در این پژوهش براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت از نوع تحقیقات تاریخی است که در آن موضوع مورد بحث با استفاده از منابع مکتوب و دادههای باستانی در چارچوب رهیافت تاریخی تا حصول نتایج علمی دنبال میشود.
درخصوص وجهتسمیۀ این اثر، اطلاعات مستندی در دست نیست، اما در لغتنامۀ جامع دهخدا برای واژۀ کرکوی آمده: نام پهلوانی تورانی که نبیرۀ سلم بوده و در نبردی که میان او و سام درگرفت به دست سام کشته شد، همچنین ذکر شده است که از رساتیق سیستان است و در شمال زرنج قرار دارد و مجوسان در آن آتشکدۀ بزرگی دارند (دهخدا، 1377، ج12: 18278).
همچنین کریستنسن در کتاب ایران در زمان ساسانیان اینگونه مینویسد: «سه آتشکدۀ (آذربرزینمهر، آذرفرنبغ و آذرگشنسب) محل ستایش مخصوص بود و بیش از سایر زیارتگاهها زینت و ثروت داشت، لکن بسیاری از معابد درجهدوم هم مورد احترام بودند، خاصه آنها که به یکی از دلیران داستانی یا خود زردشت نسبت داشت، معبد توس، معبد نیشابور، معابد ارجان فارس و کرکوی سیستان بودند که نشان از اهمیت این مکانها دارد» (کریستنسن، 1387: 143).