چکیده:
مقابر یا بناهای آرامگاهی یکی از مهمترین عناصر معماری ایرانی - اسلامی هستند که در زمینههای مختلف نیاز به بررسی و پژوهشهای موشکافانه دارند. اهمیت این دسته از بناها در میان ایرانیان بهحدی است که در هر دوره از ادوار اسلامی ایران، مهمترین و پرکاربردترین هنرها و اوج تزئینات معماری مربوط به آن دوره در ساختمان آنها به کار گرفته میشده است. بهطور کلی تزئین در بناها نقش موثرتری ایفا میکند، چراکه اگر بنا از نظر فرم و سازه برای باستانشناسان و طراحان قابلفهم باشد، ممکن است برای عامه مردم چنین نباشد و این تزئیناتاند که در نگاه اول بیننده را به خود جلب میکنند. این مقاله، هنر کتیبهنگاری را بهعنوان یکی از مهمترین عناصر تزئینی بناهای اسلامی در چهار مقبره سلجوقی شمالغرب ایران یعنی گنبد سرخ، برج مدور، سهگنبد و گنبد کبود مورد بررسی قرار میدهد. روش تحقیق مقاله بهصورت تفسیری-تاریخی بوده و سپس با رویکرد تحلیلی به مطالعه تزئینات چهار مقبره خصوصا از نظر معماری، نقوش، کتیبهها و موقعیت و جایگاه آنها بر روی بناها پرداخته است. همچنین علاوهبر بررسی مقالات، کتب و اسناد مربوط، با برداشت میدانی از مقابر مذکور، نقشه و تزئینات و سپس جدول مقایسهای کتیبهها و انواع آنها بهلحاظ مضمون ارائه می-شود. در این ارتباط، پرسشهای زیر مطرح است: 1. معماری، نقوش و تزئینات مقابر سلجوقی شمالغرب ایران چگونه و کتیبههای آنها از نظر مضمون به چند دسته تقسیم میشوند؟ 2. مضامین کتیبهها، در موقعیت و جایگاه آنها بر روی بدنه بناها چه تاثیری دارد؟ بررسیها نشان میدهد که کتیبههای مقابر سلجوقی شمالغرب به گروههای مختلفی از جمله کتیبههای آیات قرآنی، کتیبه با مضمون تاریخ بنا، کتیبه با مضامین دعا، کتیبه با مضمون معمار و بانی بنا تقسیم میشوند. از طرف دیگر جایگاه این کتیبهها در بناها نسبت به نوع مضمون و میزان قداست آنها متفاوت بوده، بهطوریکه کتیبههای آیات قرآنی در بالاترین قسمت بنا، کتیبه با مضامین دعا در ارتفاعی پایینتر و کتیبههای حاوی تاریخ بنا، بانی و معمار مقبره در سطوح پایینی و بر روی بدنه بنا جای میگیرند.
خلاصه ماشینی:
در اواخر این دوره نیز کاشی لعابدار به رنگ فیروزهای در معماری تزئینی سلجوقی راه یافته و تزئینات رنگی جای آرایش آجری را در نمای بناها اشغال کرد و تزئین بنا با آجر تراشیده، ضمن تداوم آن در درجۀ دوم اهمیت قرار گرفت (حاتم، 1378: 162).
بر این اساس در این مقاله ضمن بررسی سابقۀ تاریخی و روند مقبرهسازی در دورۀ سلجوقی، جهت بررسی و مقایسۀ کتیبههای چهار مقبره شاخص دورۀ سلجوقی شمالغرب ایران، در ابتدا به معرفی ویژگیهای معماری و نقوش تزئینی آنها پرداخته، سپس در جداول مقایسهای، انواع کتیبهها و موقعیت و جایگاه آنها بر روی مقابر مذکور مشخص میشود.
مضامین کتیبهها، در موقعیت و جایگاه آنها بر روی بدنه بنا چه تأثیری گذاشته است؟ فرضیهها: بررسیها نشان میدهد که تمامی مقابر دورۀ سلجوقی شمالغرب ایران که شامل چهار بنای باارزش گنبد سرخ، برج مدور و گنبد کبود در مراغه و سهگنبد در ارومیه است، بهصورت دو طبقه بنا شدهاند و دارای سردابۀ سنگی و گنبدخانه آجری هستند.
سایر محققان دیگر نیز که برج مدور را از نزدیک مشاهده کرده و در بررسی معماری و کتیبۀ دو سطری آن همت گماردهاند؛ آن را به مانند گدار و شامل دو عبارت «کل نفس ذائقةالموت تم البناء برجب» و «سنه ثلث و ستین و خمسمائه» در نوشتههای خود آوردهاند (دیباج، 1345: 92؛ مشکور، 1349: 392؛ کارنگ، 1350؛ مخلصی، 1371: 160 و حاتم، 1379: 112).
بررسی چهار مقبرۀ سلجوقی شمالغرب نشان میدهد کتیبههایی که دارای مضمون معمار و بانی بناهای مذکورند، در زیر کتیبه با مضمون آیات قرآنی و ادعیه واقع شدهاند و در پایینترین قسمت و در سطح زیرین این دسته از کتیبهها، کتیبههای حاوی تاریخ ساخت بنا قرار داده شده است.