چکیده:
نفس از واژههای کلیدی در حوزة انسانشناسی است؛ ازاینرو، از دیرباز مکاتب کلامی، عرفانی، تفسیری و روایی به آن توجه کردهاند. این پژوهش با استفاده از روش معناشناسی، مفهوم نفس از دیدگاه قرآن کریم را تبیین کرده است؛ زیرا معناشناسی بهدلیل نگاه تحلیلی و دقیق به متن، روشی سودمند برای دستیابی به معنای حقیقی کلمه است. با بررسی واژة نفس با رویکرد همزمانی، روشن شد نفس بر محور همنشینی صفتی با مفاهیم واحده، مطمئنه، لوامه و اماره، بر محور همنشینی فعلی با افعال ظلم، کسب، تکلیف، توفی و مجازات و بر محور جانشینی با کلمات مرء، قلب و ید در یک حوزة معنایی قرار میگیرد؛ازاینرو نفس، حقیقت انسانى است که از روح برتر است و شعور، فهم، ادراک، اختیارو انتخاب و قدرت تمییز دارد و تعلق آن به بدن تدبیری است. این حقیقت با مرگ فانی نمیشود و علاوه بر دنیا در آخرت نیز مخاطب خداوند قرار میگیرد.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش با استفاده از روش معناشناسی، مفهوم نفس از دیدگاه قرآن کریم را تبیین کرده است؛ زیرا معناشناسی بهدلیل نگاه تحلیلی و دقیق به متن، روشی سودمند برای دستیابی به معنای حقیقی کلمه است.
با بررسی واژة نفس با رویکرد همزمانی، روشن شد نفس بر محور همنشینی صفتی با مفاهیم واحده، مطمئنه، لوامه و اماره، بر محور همنشینی فعلی با افعال ظلم، کسب، تکلیف، توفی و مجازات و بر محور جانشینی با کلمات مرء، قلب و ید در یک حوزة معنایی قرار میگیرد؛ ازاینرو نفس، حقيقت انسانى است که از روح برتر است و شعور، فهم، ادراك، اختیار و انتخاب و قدرت تمییز دارد و تعلق آن به بدن تدبیری است.
همنشینی معنایی پدیدهای است که سبب انتقال معنایی واحدهای همنشین با یکدیگر میشود که این انتقال میتواند به حدی برسد که یک واحد، مفهوم واحد مجاور خود را دربرگیرد و حضور آن واحد مجاور را حشو کند؛ در چنین شرایطی کاهش معنایی واژة همنشین به اندازهای است که میتواند سبب حذف صورت آن واحد شود (صفوی، 1378، صص 246-248)؛ بدینترتیب، بارهای معنایی هر واژه درون نظام زبانی گسترش مییابد و بهطور مرتب در ارتباط با عناصر دیگر، مفاهیم و معانی متعددی ارائه میکند (لطفیپور ساعدی، 1373، ص 33).
کسب در لغت به معنای طلب رزق (فراهیدی، 1409، ج 5، ص 315) و در اصطلاح، كاري براى جلب نفع يا دفع ضرر است (طوسی، بیتا الف، ج 6، ص 311)؛ بنابراین، كسب در اصل به معناى به دست آوردن چيزهايى است كه حوائج مادى زندگى را برآورد (مسد: 2 و مائده: 38)، بعد دربارة تمامى دستاوردهاى انسان، چه خیر و چه شر، به کار رود (بقره: 134) و خداوند علم آن را به خود نسبت داده است (رعد: 42) و از انسان نفی میکند (لقمان: 34).