چکیده:
مدیریت اداری و مالی ایالات و ولایات در هر حکومتی از دیرباز از اهمیت فراوان برخوردار است؛ این مساله به دلیل انعکاس اداره ایالات در مدیریت کشور و تامین نیازهای مالی حکومت مرکزی توجه فراوان حکومت مرکزی را در پی داشت. دولت قاجار نیز که نزدیک به یک قرن و نیم بر ایران حکومت کرد؛ مسلمّا بر پایه نظام اداری ایالتی محکمی استوار بود. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سوال است که عملکرد مناصب مهم اداری- مالی ایالات در دوره قاجار چگونه بود. در واقع در دوره قاجار انجام امور مالی و اقتصادی یکی از مهمترین وظایف حکام بود؛ همچنین با انتصاب اکثریت حکام از میان خاندان شاهی و در نتیجه احتمال کم شدن میزان پاسخگویی آنها در مقابل حکومت مرکزی، اهمیت مناصب زیرمجموعه حکام به ویژه وزرای ایالات در اداره ایالات دوچندان شد.مدیریت اداری و مالی ایالات و ولایات در هر حکومتی از دیرباز از اهمیت فراوان برخوردار است؛ این مساله به دلیل انعکاس اداره ایالات در مدیریت کشور و تامین نیازهای مالی حکومت مرکزی توجه فراوان حکومت مرکزی را در پی داشت. دولت قاجار نیز که نزدیک به یک قرن و نیم بر ایران حکومت کرد؛ مسلمّا بر پایه نظام اداری ایالتی محکمی استوار بود. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سوال است که عملکرد مناصب مهم اداری- مالی ایالات در دوره قاجار چگونه بود. در واقع در دوره قاجار انجام امور مالی و اقتصادی یکی از مهمترین وظایف حکام بود؛ همچنین با انتصاب اکثریت حکام از میان خاندان شاهی و در نتیجه احتمال کم شدن میزان پاسخگویی آنها در مقابل حکومت مرکزی، اهمیت مناصب زیرمجموعه حکام به ویژه وزرای ایالات در اداره ایالات دوچندان شد.
خلاصه ماشینی:
شمار دیگری از حکام نیز به جهت تأخیر و یا نپرداختن مالیات از کار برکنار شدند (خورموجی،1344: ج 2 /287؛ هدایت،1380: ج 9 /بخش دوم / 7555؛ همان: ج10/ 8383؛ همان: 8381؛ همان: 8299؛ اعتماد السلطنه، 1376: ج 3/143) برخورد شدید حکومت مرکزی با حکام خاطی در مسأله مالیات و عزل فوری آنان و در مواردی هم لشکر کشی به جهت تنبیه این حکام نشانگر میزان اهمیت مالیات و نقش حکام در تأمین آن در ایالات و ولایات میباشد.
وزراء به ویژه در هنگامی که حاکم به بنا به دلایل مختلف مثلا کمی سن قادر به اداره امور نبود عنوان نایب الحکومه مییافتند؛ این مسأله موجب شد که در برخی منابع آنان را حاکم قلمداد میکردند، چنانکه محمد ابراهیم وزیر نظام را در بیشتر منابع به خصوص منابع معاصر، حاکم تهران دانستهاند؛ حال آنکه او برای مدتی منصب پیشکاری و وزارت خواهرزاده خود کامران میرزا نایب السلطنه را که از شش سالگی حاکم تهران شده بود را بر عهده داشت (اعتمادالسلطنه، 1376: 3/ 484-486).
با این اختلاف که مستوفیان مرکز وزیر مالیه ومستوفیان محلی مسؤول شخصی بودند که به معاملات دیوانی آگاهی داشته و از طرف والی و یا حاکم محل به نام «پیشکار مالیه» تعیین میشد و در مقابل حکام مسؤول اجرای کتابچه و یا دستورالعمل ولایت بود (مصدق،1389: 24).
از معروفترین این مستوفیان میتوان از میرزا تقی خان امیر کبیر نام برد او پیش از آنکه وزیر نظام شود، عهده دار منصب مستوفی نظام بود (سپهر،1377: 2/264 فرمانها و رقمهای دوره قاجاریه، 1372: 1/197).