چکیده:
این نگاشته درپی آن است که نشان دهد نپرداختن ارسطو به شکل چهارم قیاس حملی، روشمند بوده و به اقتضای ملاک وی در تقسیم قیاس به اشکال است. بنابراین، ارسطو شکل چهارم را تنها به دلیل طبیعی نبودن و داشتن چالش درونی کنار نگذاشته است. معیار ارسطو در تقسیم قیاس حملی به اشکال، اندراج سه حد اصغر، اکبر و اوسط در یکدیگر است. ریشه این معیار آن است که از یک سو، مفاد گزاره نزد ارسطو اندراج موضوع در محمول است و از سوی دیگر اصغر، موضوع نتیجه و اکبر، محمول نتیجه است؛ بنابراین نقش حد وسط در قیاس، اثبات اندراج اصغر در اکبر است. تحقق این نقش در مقدمات قیاس تنها در سه حالت امکانپذیر است. از اینرو، معیار ارسطو به وی اجازه نمیدهد ساختار شکل چهارم را بپذیرد و بدون اینکه از این شکل یاد کند، تنها به برخی از ضروب منتج آن اشاره میکند. مراد دیوید راس از تعبیر «وسعت حد وسط در سنجش با وسعت حدود دیگر» و نیز مراد ویلیام و مارتا نیل از عبارت «ساختار خطی منظم سه حد به شرط پیشین بودن اکبر از اصغر» در بررسی دیدگاه ارسطو درباره اقسام اشکال قیاس، اشاره به همین معیار است. برخلاف تصور خونجی، سخنان فارابی گویای آن است که وی همانند ارسطو شکل چهارم را نپذیرفته است. ابنسینا نیز به معیار ارسطو و منحصر شدن اقترانی حملی در اشکال سهگانه برپایه این معیار التفات دارد. وی البته از راه آشنایی با سخنان جالینوس، با طرح ملاک چینش حدود، شکل چهارم را یادآور میشود؛ ولی به دلیل دور از طبع بودن این شکل و بینیازی از آن با وجود شکل اول، به بررسی تفصیلی آن نمیپردازد.
خلاصه ماشینی:
تحلیل ویلیام و مارتا نیل از معیار ارسطو درباره اشکال قیاس ویلیام و مارتا نیل درباره ملاک طبقهبندی اشکال قیاس حملی میگویند: «تأکید ارسطوبر نظم بخشیدن این سه حد قیاسی به صورت یک ساختار خطی، مستلزم پذیرش تنها سه شکل است؛ زیرا به روشنی تنها سه روش است که در آنها حد وسط میتواند در رابطه با حد اصغر و حد اکبر منظم شود، با این فرض که همواره حد اکبر پیش از حد اصغر باشد» (Kneale,1971, 71-72).
ابنسینا میگوید در نگاه جالینوس، دلیل یاد نکردن ارسطو و پیروان وی از شکل چهارم، دور از طبع بودن و مقبول نبودن آن و نیز ناسازگاری با تفکرها و استدلالهای رایج و همچنین بینیازی از آن به سبب توانایی در بهدست آوردن نتایج آن با عکس کردن نتایج شکل اول است؛ اما باید گفت بهواقع دلیل نپرداختن پیشینان به شکل چهارم آن است که برداشت آنان از فراز «حد وسط در یک مقدمه، موضوع و در مقدمه دیگر، محمول قرار میگیرد» در تقسیم قیاس به اقسام سهگانهاش، تنها این است که حد وسط در کبری، موضوع و در صغری، محمول باشد؛ زیرا تنها در این صورت است که موضوع اوسط، موضوع نتیجه و محمول اوسط، محمول نتیجه واقع میشود و ارتباط موضوع و محمول نتیجه، به کمک اوسط حفظ میشود<EndNote No="83" Text=" از این توضیح همچنین آشکار میشود که برخلاف ادعای آقای لطف الله نبوی در مقاله «سازگاری در شرایط انتاج شکل چهارم قیاس حملی» (چاپ شده در کتاب تراز اندیشه در سال 1385)، مراد از تعبیر «و فاضل الاطباء یذکر هذا و لکن لا علی هذا الوجه» در قیاس شفاء (ص 107) این نیست که از دید ابنسینا برداشت جالینوس از ساختار شکل چهارم متفاوت با برداشت وی و متناسب با فضای قیاسهای شرطی است.