چکیده:
پروکوپیوس وقایع نگار رومی، مشاور قضایی بلیزاریوس افسر و فرمانده مقطعی ارتش روم در زمان امپراتوری ژوستینین بود. وی تاریخ فرهنگی و اجتماعی زمان پادشاهانی همچون پیروز اول، قباد اول و همچنین خسرو اول را آن گونه که بوده، به رشته تحریر درآورده است. از خلال نوشته های پروکوپیوس اوضاع مذهبی و همچنین اعتقادی پادشاهان مذکور نیز قابل برداشت است. برخی از منابع درجه یک به زبان پهلوی و همچنین نوشته های سده های اولیه اسلامی در زمینه تاریخ ساسانی، بخش زیادی از گفته های پروکوپیوس را تایید می کند. هدف از انجام این پژوهش بررسی وضعیت مذهبی و نحوه نگرش پادشاهان ساسانی به مذهب زرتشت در واپسین دوره شاهنشاهی ساسانی است. براین اساس، مهم ترین پرسش پژوهش حاضر تاثیر نگاه پادشاهان ساسانی به مذهب زرتشت و تاثیر این نگرش بر سیاست های داخلی و خارجی آنها به شمار می رود. نگارنده در پژوهش پیش رو کوشیده است تا به کمک «تحلیل محتوا» به بررسی موضوع پژوهش بپردازد. نتیجه آنکه براساس نوشته های پروکوپیوس، راست دینی پادشاهان مذهبی بیشتر تابع شرایط و اوضاع سیاسی داخلی و خارجی وقت بوده که مهم ترین مولفه در این زمینه، جنگ های میان ساسانیان و روم شرقی بوده است. گاهی عدول از قوانین مذهبی زرتشتی توسط پادشاهان ساسانی، به علل ذکر شده در بالا و همچنین ویژگی های شخصیتی و روانی پادشاه بوده است. بنابراین، پادشاه هرجا لازم بود، قوانین مذهبی را به نفع خود تعدیل می نمود.
خلاصه ماشینی:
در این دوره، بر اثر شدت اختلافات میان دولت ساسانی و اقوام «هیاطله» در شرق ایران، که منجر به شکست و در نتیجه، کشته شدن پیروز گردید، برخی از مظاهر اعتقادی و جوانب احتیاط مذهبی این پادشاه بزرگ از نظر نویسندگان وقت دور نماند؛ چنانکه پروکوپیوس مورخ رومی، به نقل از منابع ایرانی، در جریان غافلگیری پادشاه ایران در نبرد با هیاطله و در نتیجه، پذیرفتن شرایط دشمن نوشته است: ...
توصیف پروکوپیوس از اوضاع مذهبی و اعتقادات خسرو اول نقطة عطف توصیفات پروکوپیوس در کتاب جنگها مربوط به دوران سلطنت خسرو اول (انوشیروان) میان سالهای 530 تا 575م است؛ زیرا پروکوپیوس وقایع دوران سلطنت پیروز اول و قباد اول را براساس متون تاریخی در دسترس و همچنین شنیدههای خویش، به رشته تحریر درآورده است، لیکن وقایع نظامی، سیاسی، اقتصادی و حتی مذهبی عصر خسرو اول را خود به چشم دیده بود و حتی در برخی از جنگها در کنار بلیزاریوس ناظر اعمال پادشاه ایران و عمال درجه یک وی بود.
گرچه هدف پروکوپیوس از نوشتن این وقایع، اثبات روحیة دورویی خسرو بوده، لیکن استفاده از عبارت «خداوند» در این جمله، از دو جهت قابل بررسی است: اول اینکه خسرو به خاطر اینکه سفیر روم و دیگر افراد رومی، که در کنار وی ایستاده بودند، مسیحی و در نتیجه، خداپرست بودند، از چنین عبارتی استفاده کرده است تا در واقع، برای نمایندگان خصم نیز آشنا بوده باشد؛ و دوم اینکه خود خسرو نیز به خداوند آنگونه که مسیحیان معتقد بودند، ولو در ظاهر اعتقاد داشته است؛ زیرا در ادامه و در جریان حمله به شهر «بروئی» و مکالمه میان «خسرو» و «مگاس» اسقف شهر مذکور، این عبارت «خدا» یا «خداوند» است که بدینسان جلب توجه مینماید: «...