چکیده:
این پژوهش، که با روش تحلیلی و استنتاجی، و با هدف بررسی عقلانیت و معنویت در برنامه درسی با نگرش به فلسفه اسلامی انجام شد، بر این فرض اساسی مبتنی است که جهت گیری های هنجاری برنامه درسی، بر مبانی فلسفی استوارند. یافته ها حاکی از آن است که جهت گیری های عقلانی و معنوی برنامه درسی، به ترتیب، بیشتر از مبانی فلسفی عمل گرایی و انسان گرایی سرچشمه می گیرند. برخلاف این جهت گیری ها که در آن ها ارتباط روشنی بین عقلانیت و معنویت، و به ویژه معنویت دینی وجود ندارد، در جهت گیری عقلانیت معنوی برنامه درسی برگرفته از فلسفه اسلامی، عقلانیت و معنویت به هم مرتبط اند. عقلانیت مراتبی دارد که از پایین ترین مرتبه، یعنی عقلانیت ابزاری تا دستیابی به عقل فعال و درک پروردگار متعال امتداد می یابد. برقراری ارتباط بین پایین ترین تا بالاترین مرتبه عقلانیت در برنامه درسی، هدف غایی در برنامه درسی را الهی می کند و اهداف واسطی را نیز معنوی می سازد. همچنین، جهت گیری عقلانیت معنوی، جامعیت و یکپارچگی را برای محتوای برنامه درسی رقم می زند و در جهت نیل به کمال و سعادت واقعی، فضای آکنده از شوق و انگیزه در فراگیران ایجاد می کند.
خلاصه ماشینی:
براین اساس، در این مقاله، پس از تبیین مفهوم عقلانیت و معنویت و ارتباط بین آن دو، نخست، هر یک از جهتگیریهای عقلانی و معنوی در برنامةدرسی بهطور جداگانه مورد بررسی واقع میشوند و سپس، از جهتگیری عقلانیت معنوی مبتنی بر فلسفة اسلامی در برنامة درسی و تأثیر آن بر برخی از عناصر اصلی برنامة درسی سخن بهمیان میآید و در پایان، نتیجهگیری از مباحث ارائه میگردد.
باوجوداین، برنامة درسی مبتنی بر این جهتگیری، بیشتر از نوع برنامههای مسئلهمحور است، که از عقلانیت ابزاری و تجربهگرایی و فلسفه عملگرایی دیویی حاصل شده است، و بهجای محور قرار دادن محتوای دستاوردهای عقل بشری، به فرایندها توجه میکند و آنها را محور آموزش و پرورش قرار میدهد.
بهطور کلی، پرورش نیروی تعقل و تفکر جهت شناخت نظام حاکم بر جهان، دستیابی به عقل فعال بهعنوان عالیترین مرحلة رشد انسانی، ایجاد عادت به اندیشیدن در ذات امور جهان و مطالعه جدی و عمیق در آن، پرهیز از انباشت ذهن از اطلاعات، و اعتلای روحیة لذت بردن از کسب دانش و اندیشهورزی (زیباکلام مفرد و حیدری، 1387، ص101)، مهمترین اهداف واسطی عقلانی و معنوی مربوط به عقل نظری هستند که باید در اهداف برنامة درسی گنجانده شوند.
این جهتگیری با جهتگیری عقلگرایی در برنامة درسی و یا جهتگیری عقلانی مبتنی بر عقلانیت ابزاری و حتی جهتگیری معنوی که معنویت را از دین و عقلانیت جدا میسازد، متمایز است.
محتوای برنامة درسی تنها منحصر به بعد عقلانی نیست، بلکه ابعاد گستردهای از وجود دانشآموزان و دانشجویان را شامل میشود و تمامی آنها را بر محور عقلانیت معنوی بههم میپیوندد و در جهت نیل به سعادت و کمالات واقعی، در آنان شوق و انگیزه ایجاد میکند.