چکیده:
این مقاله درصدد است با روش تحلیلی ـ توصیفی رهاوردهای آیتالله مصباح در بررسی اقسام میل، چیستی و اقسام تزاحم امیال با استناد به آیات قرآن را بررسی نماید.
غایت قصوای آفرینش انسان و جهان، نیل آدمیان به کمال است و بیشک مسئلة چیستی کمال انسان و چگونگی تحقق آن، از مهمترین مباحث انسانشناسی است و نیل انسان به کمال، با توجه به اینکه آدمی موجودی مختار و واجد امیال متنوع و متزاحم است، در گرو تسلط عملی وی بر امیال است و تسلط بر امیال و مدیریت آگاهانة امیال، تحقق نمییابد مگر در پرتو علم به میلهای گوناگون و اقسام تزاحم امیال. تحقیق پیشرو، به هدف توسعة شناخت در افق امیال، نخست به معرفی تقسیمات «امیال» در چهرههای گوناگون آن میپردازد؛ در گام بعدی تصویری قابل دفاع از «تزاحم امیال» ارائه میدهد و در پایان، «اقسام تزاحم امیال» را بهنحو توسعهیافتهتر از آنچه در آثار رقیب یافت میشود، بهعنوان دستاورد نهایی تحقیق عرضه مینماید. در هر بحث و هر قسم، تا حد امکان به آیات متعددی از قرآن کریم استناد شده است. تقسیمات امیال و چیستی تزاحم امیال، غالبا از آثار آیتالله مصباح است و تقسیمات تزاحم امیال نیز بهگونهای الهامگرفته از یکی از تقسیمات امیال است که ایشان ارائه فرمودهاند.
خلاصه ماشینی:
انسان ازآنجاکه موجودی است که هم بعد جسمی دارد و هم بعد روحی، همچنین بهدلیل وجود گرایشهای مختلف مربوط به روح و بدن، دچار تزاحم بین امیال میشود و این تزاحمها لازمة زندگی اوست و مختار بودن انسان وقتی معنا مییابد که امیال متزاحمی وجود داشته باشند که انسان در جدال بین عقل و نفس، از عقل بهعنوان چراغی روشنگر در گزینش میل صحیح استفاده کند.
آیة شریفة «و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا إلیها» (روم: ۲۱) دلالت بر این دارد که در خلقت جنس مخالف برای انسان، تنها بر جنبة جنسی و مادی اکتفا نشده؛ بلکه سایر جنبههای روحی و احساسی انسان نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ تاآنجاکه از آن بهعنوان آیتی از آیات الهی یاد میشود (فضلالله، ۱۴۱۹ق، ج 18، ص 115).
تزاحم بین امیال متعالی سطح عالی و امیال متعالی سطح عالی دیگر مثل تزاحم بین میل به پرستش و عبادت در مسجد با میل به ایثار جان در میدان جهاد؛ مثلا کسی دوست دارد در مراسم اعتکاف شرکت کند و از طرفی موقعیت ایثار جان در میدان جهاد برایش پیش آمده و دوست دارد به میدان برود؛ و یا مانند داستان حضرت سلیمان: «فقال إنی أحببت حب الخیر عن ذکر ربی حتی توارت بالحجاب» (ص: 32)، که برخی از مفسران معتقدند علاقة حضرت سلیمان به اسبها بهخاطر خداوند و برای جهاد و حضورش برای عرضة اسبان به وی، عبادت بوده و این عبادت او را از عبادت دیگر ـ که نماز است ـ بازداشته است.