چکیده:
در این مقاله، برای نقد باور برخی در زمینه بخشش خمس توسط امامان شیعه، پس از دستهبندی و اعتبارسنجی گزارشهای این بخشش به ترتیب هر امام، شرایطی که موجب بروز این پدیده در عصر امام بوده، بررسی شده است. در ادامه، شواهد تاریخی دیگری نیز تبیین خواهد شد که مردود بودن این باور را اثبات میکنند. شواهدی چون باور جایگزینی خمس بهجای زکات برای خویشان پیامبر(ص)، وجود روایات تثبیتکننده خمس از امامانی که روایات تحلیل از آنان نقل شده است. همچنین تشکیل و حمایت شبکه گستره وکالت با مجموعه وظایفی، از جمله جمعآوری خمس توسط امامان بعدی، از قراین دیگری است که دیدگاه تاریخی حلال شمردن مطلق خمس را رد میکند؛ بنابراین به نظر میرسد در کنار قاعده عمومی بخشیدن خمس، درباره خمسی که در اموال منتقلشده طی معاملات مختلف به شیعیان، از غیر آنان وجود دارد، شرایط سیاسی، اجتماعی و امنیتی برخی از امامان، سبب آن شده است که شیعیان بر اساس چنین روایاتی بهطور موقت از پرداخت خمس مازاد داراییهای خود معاف شوند. این معافیت در برخی موارد، با توجه به شرایط افراد خاصی که به اینمنظور مراجعه میکردند، رخ داده و هرگز برای همگان و در همه زمانها عمومیت نداشته است.
خلاصه ماشینی:
امام فرمود کسی اموالی را که از سوی حکومت ظالم به دست آورده ، آن مقدار از ایـن اموال را که ما بر او حلال کردیم ، بر وی حلال است و آنچه را حـرام کـردیم ، حـرام (حـر عاملی، ١٤٠٩، ج ٩: ٥٣٩) این روایت نیز در حقیقت تأکیـدی بـر اصـل فریضـۀ پرداخـت خمس به عنوان حق اهل بیت محسوب میشود که تنها در مواردی استثنا خورده اسـت کـه آن حضرات (طبعا طبق مصالحی ) شخص یا اشخاصی را معاف کردند.
مسمع خمس این سود، یعنی مبلغ هشتاد هزار درهم را به مدینه نزد امام صـادق (ع ) آورد؛ امـا امـام خمس مال را نیز به او بخشید و به او اطلاع داد که عواید هر زمینی که در دست شیعیان اسـت ، بـر ایشان حلال خواهد بود تا قیامگر اهل بیت قیام کند و خـراج زمـین هـایی کـه در اختیارشـان بـوده است را جمع آوری کند و زمین را در اختیارشان باقی گذارد (کلینی ، ١٤٠٧، ج ١: ٤٠٨).
جزییات مهم و شایان توجه این روایت ـ مراجعۀ افراد بسیاری برای بخشیدن خمس در همان شـب بـه امـام تـا جـایی کـه بـرای مدیریت این دیدارها دستور داده شـد دو نفـر، دو نفـر بـه اتـاق امـام وارد شـوند و بـا آن حضرت به صورت خصوصی گفت وگو کنند؛ ـ نهادینه شدن این باور نزد مراجعه کننده به امام که هر آنچه در اختیار دارند، از آن امام است و نادرست ندانستن این باور از سوی امام ؛ ـ عمق داشتن این باور، به گونه ای که وی از نپرداختن سهم اهل بیت نگران و ناراحـت بوده تا جایی که اظهار کرده این نگرانی او را به سرحد جنون می کشانده است ؛ ـ نگرانیهای امنیتی و سیاسی از این مسئله و انتشار آن در جامعه که از شکل برگـزاری ملاقات که شبانه و دو نفر، دو نفر بود و از تغییر رفتار کامل امام با بقیۀ متقاضیان بخشـش ، پس از اقدام نسنجیدة معتب خادم امام ، برداشت می شود.