چکیده:
تکیه، مکانی با پایگاه معنوی- سنتی از دیرباز مورد توجه محققین بوده است. در حقیقت تکیه ها بعد از مساجد پایگاه معنوی مسلمانان به خصوص شیعیان به شمار می روند و از عناصر جدایی ناپذیر کالبد فیزیکی
اغلب شهرها و روستاهای ایران می باشند. در ابتدا به محل تجمع صوفیان "تکیه" می گفتند و فضای آن را متناسب با کاربری آن می ساختند. با گسترش تشیع و زوال صوفی گرایی، این مکان برای برگزاری آیین نمایشی سوگواری و عزاداری امام حسین (ع) کاربری یافت و به مرکز تجمع همه ی قشرهای جامعه از هر گروه و صنفی تبدیل گشت. نظر به اهمیت این پایگاه معنوی-سنتی، این پژوهش به دنبال بررسی ابعاد
مختلف چگونگی شکل گیری، تحول و کارکرد تکیه در ایران می باشد. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس تحقیقات میدانی و کتابخانه ای صورت گرفته است.
خلاصه ماشینی:
معماری تکیه در گذشته تکیه توسط صوفیان و درویشان ساخته می شد؛ بنابر این فضا سازی داخل تکیه ها، پاسخگویی مناسب جهت کاربری آن چون مکان گرد آمدن صوفیان، اقامتگاه موقت صوفیان در سفر، مزار مشایخ صوفیه ، مهمان پذیر رایگان در شهرهای زیارتی و به ویژه مکانی مناسب برای اجرای آداب مورد علاقه ی اهل تصوف "مراسم سماع و رقص های صوفیانه " بود.
الف -تکیه های ثابت تعزیه خوانی این گونه تکایا، عموما مکان های محصوری هستند که اغلب ساده و دارای طرح و نقشه ی خاصی نیستند و فاقد تزئینات معماری می باشند و معمولا در مسیر گذرگاههای اصلی شهرها قرار دارند و به طور خاص به منظور برگزاری مراسم سوگواری ایام محرم ساخته شده اند.
(مستوفی ، ١٣٧١:ج١/ ٢٩٩) انواع تکیه های ثابت ١-تکیه هایی که از دوره ی زند به خصوص دوره ی قاجار به منظور برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه خوانی ساخته شده اند.
(تقیان، ١٣٧٤: ٢٧) ب-تکیه های موقت این تکایا بیشتر بر گذرگاه ها و راه های رفت و آمد مردم ساخته می شوند و یا بناهایی که کاربری اصلی آن موارد دیگری به جز اجرای نمایشی عزاداری و برگزاری سوگواری ماه محرم به خصوص دهه ی عاشورا می باشد و تنها در ایام محرم شکل و شمایل تکیه به خود می گیرد.
در دوره صفویه پس از گسترش تشیع و زوال صوفی گرایی ، تکیه ها در مفهومی جدید به دلیل فضا سازی ویژه ای که داشت به مکانی خاص برای برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) در ماه محرم تبدیل گشت .