چکیده:
در پی یورش مغولان به ایرانزمین و تصرف ایران توسط آنان، تلاش افزونی از سوی حاکمان مغول در جهت
تحکیم هرچه بیشتر مبانی قدرت و پذیراندن آن به مردم ایران زمین انجام پذیرفت. در حقیقت، برابر با آنچه در منابع تاریخی آمده و برخی پژوهشگران معاصر نیز بر آن مهر تایید نهاده اند، مغولان که یارای آن یافته بودند دولت خود را بر ایرانیان تحمیل دارند، در پی آن بودند که فرهنگ خود را نیز بر ایران حاکم سازند. در این مقاله با بهره جستن از روش تحقیق تاریخی تلاش شده است درک شود عملکرد مهاجمان برای دستیابی بدین هدف و واکنش ایرانیان در برابر کنشهای این چنینی چگونه بوده است؟ این کنشها و واکنشهای چه سرانجامی نیز در پی داشته است؟ آنچه روشن است، نتیجهای که حاصل شده آن بوده است که دوران حکومت مغولان بر ایران را از منظر فرهنگ میتوان به سه دوره مجزا تقسیم کرد. نخست، دوره شبیخون فرهنگی(از یورش چنگیز تا ورود هلاکو)، دوم، دوره مقاومت فرهنگی(از ورود هلاکو تا آغاز حکومت غازان) و سوم، دوره پیروزی فرهنگ ایران(از آغاز حکومت غازان تا پایان عصر ایلخانی). به تعبیر دیگر، سرانجام برخوردهای دو فرهنگ مختلف به غلبه فرهنگ ایرانی بر فرهنگ وارداتی مغول انجامید.
خلاصه ماشینی:
با مرگ اوکتای و فـرا رسیدن دوران قدرت مداری گیوک و در پی او منکـو کـه گویـا واجـد انـدک علاقـه ای بـه دانـش ریاضیات و به ویژه نجوم بود(اشـپولر، ١٣٨٠: ٤٣٨) و حتـی بنـا بـر آن داشـت رصـدخانه ای بنیـان نهد(میرخواند، ١٣٧٥: ٨٩٦/٢)، بنا به دلایل مختلف چون بـیعلاقگـی گیـوک نسـبت بـه دانـش و درگیریهای سیاسی ـ نظامی منکو و هم چنین ادامه سیاست تحمیـل یاسـا بـر مردمـان مغلـوب از سوی این دو فرمانروا، نه تنها کمترین تلاشی برای جبران ویرانگریها صورت نگرفت ، بلکه رونـد جنایات به خصوص در حوزه فرهنگ همچنان ادامه یافت و حتی در پاره ای اوقات شدتی بـیش از پیش پیدا کرد.
دو بیت شعری که مولف ظفرنامه یزدی دراین باره در کتـاب خـویش ذکـر داشـته بازتـاب دهنـده اوضاع نابه سامان و بازگوکننده شرایط نابه هنجار آن هنگام است (یزدی، بیتا: ٤٢٧): نهـادنــــد شمشیــــر در یکـدگـــــر شـــد آشـــفته آن مملکـــت ســـربه ســـر شده تنگ از ایشان دل سلطنت که ده پادشاه بود و یک مملکت این کشمکش و درگیریهای فاجعه بار که فقط با پدیدار شدن امیری توانمنـد، بـااراده و البتـه خونریز چون امیرتیمور گورکان در اواخر سده هشتم پایان پذیرفت ، سبب شد تـا دگربـار بـه سـان دهه های نخستین هجوم مغولان ، عصر تاریکی فرهنگ پدیدار شود و روزگار زوال تمدن فرا رسد.