چکیده:
تصوف در خراسان بزرگ سده های پنجم و ششم توانست با تکیه بر آبشخورهای فکری ممتاز و متمایز از جنبش زهاد در عراق، سرآغاز تحولی عمیق در تاریخ معارف باطنی جهان اسلام و تولید مکتوبات صوفیانه شود. جایگاه ایالت خراسان و تنوع اقلیت های دینی، به شکوفایی تصوف در این سرزمین، کمک بزرگی کرد. شیوخ خراسانی با یاری گرفتن از مرام های کهنی هم چون جوانمردی، ملامتی، عیاری و قلندری که در این خطه وجود داشت، به باروری هر چه بیشتر تصوف یاری رساندند و آن را از پیله تنگ معرفتی کناره و خاموش و تکیه بر زهد سرسختانه، هم چنان که در عراق بود، به جریانی قدرتمند تبدیل کردند، شرایطی که پیش از آن وجود نداشت. یافته های این پژوهش که مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی است، نشان می دهد که تصوف خراسان از سنن مستقل ملامتی، قلندری، عیاری و ... برای گسترش اقتدار خود استفاده و نهایتا با حذف استقلال اندیشه های مزبور، آنها را در خود هضم کرده است.
خلاصه ماشینی:
در اینجا نویسندگان این سطور به تأکید می گویند که محققان مسیحی آگاهانه یا ناآگاهانه ، تمایلی به بررسی تأثیر مسلک های اخلاقی بومی در شرق جهان اسلام هم چون مانویان ، بودائیان ، قلندران ، ملامتیان ، عیاران و جوانمردان در تصوف از خود نشان نداده و پیش فرض های الهیاتی خویش را در این مسائل داخل کرده اند.
نکته شگفت انگیز دیگری که جذب تصوف و آیین جوانمردی را آشکارا نشان می دهد و پیش از آن در جایی اشاره نشده است این که خطاب و گفتگوی ابوالحسن خرقانی نیز در کتاب نوشته بر دریا، با جوانمردان است که حاکی از پیوند عمیق صوفیان و سنت جوانمردی ایران باستانی در خراسان بزرگ است .
به دلایلی چون فراهم نبودن اطلاعات تاریخی و هم چنین حجم کم تحقیقات در این خصوص ، هاله ای از ابهام این فرقه و آموزه هایشان را فرا گرفته است ، چنان که امروزه حتی به درستی نمی دانیم ریشه و منشأ این فرقه و افکار و آداب آنها در کجاست ؟ اگر چه کتب مهم و اصیلی از متون قلندری از جمله قلندرنامه از خطیب فارسی تصحیح شده است ، اما تحقیقات تاریخی اندکی در خصوص تأثیر شگرف آنها بر تصوف خراسان صورت گرفته است و بیشتر مطالعات جنبه ادبی دارد که می توان به آثار قلندریه در تاریخ از شفیعی کدکنی و آیین قلندران از برومند سعید اشاره کرد.