چکیده:
در این مقاله، پس از گذری کوتاه بر تاریخ زندگی و درگذشت سعدی، گلستان سعدی از منظرهای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته و بیش از همه به زبان سعدی در گلستان، بررسی نثر مسجع وی در این اثر، مقایسه مقامات حمیدی و عتبةالکتاب با گلستان و آهنگ موسیقی نثر گلستان پرداخته شده تا بدین وسیله، علاوه بر معرفی این اثر، شاخصهای هنری آن نیز مورد بررسی و توصیف قرار گیرد.
خلاصه ماشینی:
از باب مثال میگویم: به طوری که از گفتههای خود شیخ مستفاد میشود، ولادت وی و تعلیم و تربیت اولیهء او در خانواده و قبیلهای اتفاق افتاد که همه، عالمان دین بودند (همه نثر مسجع انشای گلستان را علیالمعروف از نوع نثر مسجع شمردهاند که معمولا آن را در مقابل نثر مرسل یا آزاد، یکی از دو قسم نثر قرار میدهند، اما حق مطلب این است که نثر مسجع قسم سومی است از کلام ادبی که حد متوسط و برزخ مابین نظم و نثر است؛ چه از جهت سجع و قافیه شبیه نظم است و از این جهت که مقید به وزن عروضی نیست، داخل نوع نثر میشود.
نمیگویم که سعدی مخترع نثر مسجع بود، برای اینکه قبل از وی هم این شیوه کم و بیش مابین منشیان و مترسلان وجود داشت و مشهورترین و بارزترین نمونهء آن، کتاب مقامات حمیدی است که در اواسط قرن ششم هجری سال 551 تألیف شد.
مثلا اگر در جملهء قبل از سجع «دکانی» کلمهء «پیری» را بعد از «جوانی» آورده بود، لابد میگفت: «جوانی و پیری دیدم بر طرف سریری ایستاده» و همچنین اینکه میگوید: «راحلهء طلب از ادهم شب درآویختم» یعنی در شب سفر کردم، فقط به خاطر سجع و قرینهبندی است.
اکثر این جملهها انصاف بدهید اگر توانستید یک کلمه از این عبارات را حذف کنید و به معنی لطف بیان خللی نرسد، یا اگر توانستید به جای آنها کلمات و جملههای دیگر بگذارید که در فصاحت و بلاغت بهتر از گفتهء شیخ باشد، وانگهی مگر شیخ عاجز بود که برای این قرینهها سجع بیاورد و مثلا بگوید: «یاد دارم که در ایام پیشین و روزگار دیرین من و دوستی چون دو بادام مغز در پوستی در خلوت و سکوت صحبت و عشرت داشتیم و نخل مودت میکاشتیم، ناگاه فراقت روی داد و اتفاق غیبت افتاد.