چکیده:
خلق از اقسام کیفیات نفسانی به شمار میآید. از آنجا که رفتار و اعمال انسان ناشی از خلقیات اوست و خلقیاتی که برای انسان حاصل میشود تاثیر بسزایی در سعادت و کمال او دارد، بحث از کیفیت پیدایش خلق دارای اهمیت است. در این نوشتار ابتدا به بیان چیستی و اقسام خلق پرداخته شده و سپس کیفیت پیدایش خلق بر اساس دیدگاه ابنسینا و ملاصدرا مورد تبیین و بررسی قرار گرفته شده است. بر اساس دیدگاه ابنسینا، برخی از اقسام خلقیات مجرد و برخی مادی هستند. اما از نظر ملاصدرا همة اقسام خلق، مجرد از بدن و ماده هستند. طبق دیدگاه هر دو حکیم، امور بدنی- مانند مزاج، طبیعت بدن و تکرار افعال- در پیدایش خلقیات تاثیرگذارند؛ اما مبانی متفاوتی که این دو حکیم در مورد مادی و مجرد بودن قوای نفس و به تبع آن اقسام خلق دارند، سبب اختلاف نظر آنها در کیفیت پیدایش خلق شده است. بر اساس دیدگاه فیزیکالیسم، خلقیات به فعل و انفعالات عصبی و مغزی تنزل داده شده است و هیچگونه تبیین غیرمادی برای خلقیات وجود ندارد.
خلاصه ماشینی:
طبق ديدگاه هر دو حکيم ، امور بدني- مانند مزاج ، طبيعت بدن و تکرار افعال - در پيدايش خلقيات تاثيرگذارند؛ اما مباني متفاوتي که اين دو حکيم در مورد مادي و مجرد بودن قواي نفس و به تبع آن اقسامُ خلق دارند، سبب اختلاف نظر آنها در کيفيت پيدايشُ خلق شده است .
انسان براي اينکه بتواند زندگي شخصي و اجتماعياش را بر اساس انجام فضائل اخلاقي و پرهيز از رذائل اخلاقي تنظيم کند، بايد از کيفيت پيدايش خلقيات آگاه باشد تا بتواند به خلقيات مطلوب آراسته شود؛ ٢- خلقياتي که در دنيا براي انسان حاصل ميشود، پس از مرگ نيز با انسان وجود دارد و در پاداش و عذاب اخروي تاثيرگذار است ؛ بنابراين شناخت خلقيات و چگونگي پيدايش آنها، زمينه را براي کمال و سعادت اخروي حاصل ميکند؛ ٣- در برخي مکاتب فلسفي و علوم تجربي، خلقيات را به فعل و انفعالات مادي و ترشح غدد بدني تحويل داده اند؛ و برخي ديگر خلقيات هر شخص را ناشي از ژن و وراثت ميدانند.
طبق ديدگاه وي، در ميان اعضاي رئيسۀ بدن – يعني مغز، قلب و کبد- کيفيات نفساني مختص به حرکات روح بخاري موجود در قلب ميباشد (همو، [بيتا]، ص ٢٢٦-٢٢٧/ همو، ٢٠٠٥، ج ٣، ص ٥٢/ طوسي، ١٣٧٥، ج ٣، ص ٣٩٨)؛ اما در مورد خُلقياتي همچون جربزه ، جهل ، حکمت که به عملکرد قوة عاقله باز ميگردد، خلقيات مربوط به آن نيز بايد مجرد از ماده باشند؛ چراکه طبق مبناي ايشان ، اين قوه مجرد است .
بنابراين طبق ديدگاه ابن سينا، ملکات اخلاقي مربوط به قوة شهويه و غضبييه مادياند و جايگاه آنها در بدن است ؛ درحاليکه از نظر ملاصدرا همۀ اقسام خلق مجرد از ماده و بدن ميباشند و از صفات قائم به نفس مجرد هستند.