چکیده:
آثار جغرافیایی به جهت دارا بودن اطلاعات فرهنگی و تمدنی و به دور بودن از
اغراض سیاسی از اهمیت خاصی برخوردارند. سنجش پایایی و روایی لازمه استفاده از منابع تاریخی
است، اینکه منبع اطلاعات خود را از چه طریقی جمع آوری کرده است تا عیار اعتبار آن عیان شود .
المسالک و الممال کابن خرداذبه (وفات 300 ق.) از اولین آثار مکتوب جغرافیایی به شمار م ی رود
که به نوعی میراث دار سنت ایرانی نیز هست. مسئله اصلی پژوهش این است که المسالک و الممالک
ابن خرداذبه از چه منابعی بهره برده و تا چه اندازه معتبر است؟ با بررسی محتوایی کتاب و ریشه ی ابی
داده های آن مشخص شد که ابن خرداذبه از منابع مکتوب و منابع شفاهی هم عصر خود به ویژه از
اسناد و مدارک دولتی استفاده کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهد ابن خرداذبه ضمن استفاده
از منابع مکتوب اعم از قرآن و کتاب بطلمیوس، آثار مسلم بن ابی مسلم جرمی، آثار لغت شناسان و
مکتوبات شعری، به اسناد و گزارش های دیوان برید و خراج نیز دسترسی داشته و این موضوع، سفر
نکردن به مناطق مختلف جهان اسلام وی را پوشش داده است. ضمن اینکه از طریق منابع شفاهی
(شنیده ها و مشاهدات) بر اطلاعات جغرافیایی کتاب افزوده است.
خلاصه ماشینی:
یافته های پژوهش نشان می دهد ابن خرداذبه ضمن اسـتفاده از منابع مکتوب اعم از قرآن و کتاب بطلمیوس ، آثار مسلم بن ابی مسـلم جرمـی ، آثـار لغـت شناسـان و مکتوبات شعری ، به اسناد و گزارش های دیوان برید و خراج نیز دسترسی داشته و این موضـوع ، سـفر نکردن به مناطق مختلف جهان اسلام وی را پوشش داده است .
6 - منابع لغوی و ادبی قرن سوم دوره رونق ادبیات عرب در جهان اسلام است و با توجه به میراث غنی ادب عربـی افرادی چون ابن خرداذبه در المسالک و الممالک از آثار دانشوران لغـت شـناس و ادیبـان آن عصر استفاده کرده اند که این موضوع را می توان از اسامی لغت شناسـان و استشـهادات شـعری ٣ ابن خرداذبه ، همان ، صص ١٤٤-١٤٥.
- اسناد و گزارش های دیوانی اسناد بخشی از محتویات بایگانی هاست که امروزه از مهم ترین منابع پژوهشی به شمار می رود و کلیه مکاتبات سلطنتی ، فرمان ها، معاهدات سیاسی ، انواع نوشته های اداری و دیـوانی ، اسـناد قضایی ، مالی و بخشی از مکاتبات خصوصی و خانوادگی اسـت کـه بـه طـور طبیعـی در اثـر فعالیت ها و عملیات اشخاص و سازمان ها به وجود آمده است ؛٤ ازآنجاکه ابن خرداذبه خود نیز از عمال حکومتی بوده است ، از این رو اسناد دولتی مهم ترین بخش از منابع وی است .
سوم آنکه رویکرد کتاب های نامبرده حدیثی اسـت و بـه ماهیت منابع درآمد مانند خراج و جزیه پرداخته اند و از این جهت نیز نمی توانست منبعی بـرای نگارش مسالک و ممالک ابن خرداذبه باشد.