چکیده:
سیر تحول دولت در جهان جدید نشان داده است که حکومتهای سنتی و خودکامه و حتی حاکمیتهای دینگرای پیشامدرن پس از اصلاحات و جنبشهای اجتماعی به سوی نظم دموکراتیک پیش رفتهاند، اما در ایران این حرکت واژگونه بوده است. چنان که چند دهه پس از انقلاب مشروطه و تلاش در راه استقرار نهادهای دموکراتیک، سرانجام در پی انقلاب 1357، حکومتی دینی در ایران شکل گرفت. اندیشیدن درباره این چرخش گفتمانی و تغییر در مسیر فضای فکری و سیاسی ایران، پرسشی مهم و بحثانگیز است که باید درباره جنبههای گوناگون آن به صورتی ژرف اندیشید. یافتههای این پژوهش نشان میدهد که عوامل و مسائل گوناگونی از جمله تغییر بافت و زمینه اجتماعی ایران در دهههای 1340 و 1350 خورشیدی؛ بروز چالشهای هویتی در میان اقشار گوناگون جامعه ایران؛ نقش و عملکرد زنان در گرایش به آموزههای دینی؛ تحقیر دموکراسی و مشروطهخواهی در ادبیات سیاسی مبارزان انقلابی؛ گسست در روابط بازیگران سیاسی؛ شکست سیاسی، فکری و تشکیلاتی نیروهای دموکراسیخواه در رهبری و سازماندهی مبارزه؛ و سرانجام توانائی اسلام سیاسی هم در طرح نظریه حکومت و هم در نمادسازی و نبرد نمادها موجب تغییر مسیر مبارزات از دموکراسی به تئوکراسی شد.
خلاصه ماشینی:
از دموکراسـی به تئوکراسـی : علل و فرایندهای داخلی چرخش گفتمان سیاسی از دموکراسی خواهی به حکومت دینی علیرضا ملایی توانی ١ چکیده ســیر تحول دولت در جهان جدید نشان داده اســت که حکومت های سنتی و خودکامه و حتی حاکمیت های دین گرای پیشامدرن پس از اصلاحات و جنبش های اجتماعی به سوی نظم دموکراتیک پیش رفته اند؛ اما در ایران این حرکت واژگونه بوده است ؛ چنان که چند دهه پس از انقلاب مشــروطه و تلاش در راه اســتقرار نهادهای دموکراتیک ، ســرانجام در پی انقلاب ١٣٥٧، حکومتی دینی در ایران ِشکل گرفت .
١ـ ٢ـ سؤال تحقیق در مناقشــه های فکری که در این باره در ادبیات فکری و سیاســی ایران شکل گرفته است ، مسئلۀ اصلی این اســت که چرا در دهۀ ١٣٤٠ و ١٣٥٠ چرخشــی بزرگ در گفتمان سیاســی ایران رخ داد و گفتمان دموکراســی خواهی به حاشــیه رانده شد و با انقلاب اســلامی که ٧٢ سال پس از پیروزی انقلاب مشروطه رخ داد، حکومتی دینی سر برآورد؟ و چرا در این چرخش گفتمانی نیروهای ملی و دموکراسی خواه در برابر اسلام گرایان منفعل شدند و نظام سیاسی از دموکراسی به تئوکراسی رسید؟ منظور از اســلام سیاســی همۀ نیروهای مذهبی تندرو و مبارزی اســت کــه خواهان براندازی ســلطنت پهلوی از طریق انقلاب و ایجاد حکومت دینی بودند.
بی تردید دربارة هر یک از محورهای یادشــده تحقیقات فراوانی صورت گرفته اســت ، اما مســئلۀ مقاله حاضر کــه ترکیبی از علل وادادگی نیروهای هوادار دموکراســی در کنش با هواداران اســلام سیاســی در چهارچوب نظام سیاسی پهلوی است ، می کوشد تا علت های چرخش گفتمانی را ــــ کــه به ترتیبی که گفته شــد، در این آثار مورد بحث قرار نگرفته اند ــ در پیوند با هر ســه ضلع موضوع بررسی کند.