چکیده:
منطقدانان و حکیمان اسلامی معتقدند هر علمی دارای موضوعی است که در آن علم از عوارض ذاتی آن موضوع بحث میشود، اما در تبیین چیستی عوارض ذاتی با یکدیگر اختلاف دارند. علامه طباطبائی بحث از عوارض ذاتی را در علوم برهانی حقیقی دانسته، پیوندی وثیق میان ذاتی بودن مقدمات برهان و بحث از عوارض ذاتی در علوم برهانی برقرار کرده است؛ لیکن استاد مصباح یزدی ذاتی بودن مقدمات برهان را به معنای بیّن بودن محمولات آنها برای موضوعاتشان دانسته، همچنین معتقد است بحث از عوارض ذاتی مبتنی بر اعتباری است که برای تمایز و طبقهبندی علوم صورت گرفته است. این نوشتار با روشی عقلی ـ تحلیلی به بررسی و نقد دیدگاه علامه طباطبائی و استاد مصباح دربارة عوارض ذاتی پرداخته است. نگارنده هرچند دیدگاه استاد مصباح را درباره اعتباری بودن عوارض ذاتی پذیرفته، معتقد است ذاتی بودن مقدمات برهان متاثر از بحث عوارض ذاتی در علوم برهانی است؛ یعنی شرط ذاتی بودن مقدمات برهان و عوارض ذاتی در علوم برهانی در یک راستا معنا میشوند.
خلاصه ماشینی:
آنچه در برهان ضـرورت دارد، این است که مقدمات ، یقینی باشند و از ترکیب آنها، علم به نتیجـه حاصـل گردد و این ، همان است که میگوییم اوسط باید علت تصدیق به نتیجه باشد؛ اما شرط ذاتی بودن ، اماره و نشانه ای برای درسـتی برهـان اسـت ؛ یعنـی اینکـه آیـا محمولات مقدمات بین هستند یا نیستند (سلیمانی امیری، ١٣٨٨: ١٧٨).
لازمـۀ ایـن شـرط آن اسـت کـه مقدمات برهان دوام و کلیت داشته باشند؛ اما ذاتی بودن آنها به این دلیل است که در علوم برهانی از عوارض ذاتی موضوع علم بحث میشود.
استاد مصباح میفرماید: ازآنجاکـه رابطـۀ موضـوع علـم بـا موضـوعات مسائل ، گاه به صورت کل و جزء است ، میتواند عوارض ذاتی در علوم مسـاوی با موضوع علم نباشند؛ لیکن ممکن است مرحوم علامه از این اشکال چنین پاسخ گوید که هرگاه رابطۀ موضوع علم و موضوعات مسائل به صـورت کـل و جـزء باشد، عوارض ذاتی موضوع علم ، مجموعه ای از محمولات اسـت کـه بـر اجـزاء حمل میشود.
٨. استاد مصباح مراد از ذاتی بودن مقدمات برهان را بـین بـودن آنهـا دانسـته است ؛ لیکن با توجه به کلمات منطق دانان مشخص میشود ذاتی بـودن مقـدمات برهان متأثر از بحث عوارض ذاتی در علوم برهانی است ؛ یعنی ازآنجاکه در علوم برهانی از عوارض ذاتی بحث میکنند، محمول در مقـدمات برهـان نیـز بایـد از عوارض ذاتی موضوع علم باشد تا متناسب با نتیجه بوده ، برای تحصیل آن علیت داشته باشد.