چکیده:
اشیاء سنگی در میان انواع آثار ساخته شده از گونههای مختلف سنگ، از اهمیت ویژهای برخوردار است که در ساخت اشیاء سنگی نوع شئ و کاربرد آن در انتخاب گونه سنگ تاثیر زیادی دارد. بهعلاوه بومآوردی مصالح برای هنرمند و صنعتگر باعث رشد هنری و فنی ساخت اشیاء سنگی در مناطق مختلف گردیده است. ازجمله سنگهای شاخصی که از دوران پیشازتاریخ تا به امروز بهسبب ماهیت کاربردی و تزئینیاش مقبولیت بسیاری یافته و چندین هزار سال مورد استفاده قرارگرفته، سنگهای نرم تزئینی با رنگهای سیاه، سبز، خاکستری معروف به کلریت هستند. در این مقاله با رویکرد تحلیلی و فنی مبتنیبر مطالعات تطبیقی به بررسی گونهها، گستردگی و روشهای ساخت و تزئین سنگ کلریت در دوران باستان (محوطههای باستانشناختی حوزه جنوبشرق ایران) و معاصر (کارگاههای سنگتراشی مشهد) پرداخته میشود؛ براساس هدف یاد شده مهمترین پرسشهایی که اساس پژوهش حاضر را تشکیل میدهند؛ 1- فنشناسی و روشهای ساخت آثار ظروف کلریتی پیشازتاریخی بهدست آمده از محوطههای جنوبشرق ایران، چگونه است؟ جهت پاسخ به پرسش یاد شده به بررسی آثار سنگی کلریتی در محوطههایی همچون تپه یحیی، شهداد، جیرفت و شهرسوخته پرداخته شده است. 2- چگونگی ساخت و روشهای تولید آثار سنگی هرکاره در شهر مشهد و مقایسه آن با نمونههای پیشازتاریخ در پژوهش حاضر است؟ با انجام بررسیهای میدانی و تطبیقی موجود مابین روشهای تولید و آثار پیشازتاریخی مطرح شده با دوران معاصر به این پرسش پاسخ داده شود. روش بهکار رفته در پژوهش حاضر استفاده از منابع مکتوب پژوهشگرانی است که در این زمینه پژوهشهایی انجام دادهاند. در کنار روش کتابخانهای از دادههای میدانی، از قبیل مطالعه سنگهای کلریتی محوطههای پیشازتاریخ یاد شده و تطبیق آن با هرکاره مشهد، استفاده شده است. نتیجه بررسی حاضر نشاندهندهی وجود قابلیت-=های کاربردی در هنر سنگتراشی معاصر باتوجه به پیشینه چند هزار ساله و خواص تزئینی سنگ کلریت، در احیاء دوباره این صنعت هنری است.
خلاصه ماشینی:
از شاخصترین نمونههای باستانی استفاده از این سنگهای تزئینی در محوطههای پیشازتاریخی ایران، میتوان به محوطههای باستانی و درونمرزی تپهیحیی (Kohl, 1974)، جیرفت (مجیدزاده، 1382)، بمپور (De Cardi, 1968) و اسپیدژ (حیدری، 1383)، تلابلیس (Caldwell, 1967)، شهداد (حاکمی، 1351) در حاشیۀ کویر لوت، شهرسوخته (سیدسجادی، 1387) در جنوبشرق ایران و شهر شوش (Benoit, 2004) اشاره کرد.
چنین گسترۀ تزئینی معنادار و معماگونهای باعث بروز نظریههای مختلفی در رابطه با منشأ، مراکز تولید، روند تجارت، شیوهها و مسیرهای بازرگانی همچنین مفاهیم و نقوش و تاریخگذاری آنها گردیده است که خود اهمیت تداوم این هنر و صنعت سنگ کلریت را در ایران و خاورمیانه دوچندان میکند (رازانی، 1388: 1).
سابقۀ طولانی تولید ظروف و دیگچههای سنگ کلریتی ایران و در ادامۀ تداوم آن در خراسان و بهخصوص شهر مشهد به مطالعات اساسی نیاز دارد، اما در چند فراز بهغیر از آثار پیشازتاریخی جنوبشرق ایران در دوران تاریخی و اسلامی نیز شواهدی وجود دارد که نشاندهندۀ این تداوم است.
روش پژوهش: باتوجه به اهمیت هنر سنگتراشی و خلق آثار کلریتی در دوران پیشازتاریخ ایران تا دوران معاصر و نیز قابلیت احیاء مجدد آن در قالب یک هنر-صنعت، پژوهش حاضر بههمراه تحلیل و توصیف اطلاعات و دادههای برآمده از مطالعات باستانشناختی، به پیگیری مراحل مختلف تولید و تزئین سنگهای کلریتی در دوران باستان و معاصر و همچنین به مقایسۀ جنبههای اشتراک و تغییرات نامحسوس آنها ازنظر فن ساخت و تفاوتهای تزئینی و کیفی آنها در گذر زمان پرداخته است.
Potts, Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts.