چکیده:
سیاست تسامحگرایانه دولتمردان تیموری، پیوند تشیع با جریان تصوف و تلاش شیعیان بهویژه بعد از سقوط خلافت عباسی زمینهای را فراهم ساخت تا مذهب تشیع در عصر تیموریان (771- 913ق) در ابعاد مختلف رشد پیدا کند. این موضوع سایر مولفههای هویت ایرانی و ازجمله هنر و معماری را هم تحت تاثیر قرار داد و از اسباب گسترش تدریجی رویکردهای شیعی در هنر و معماری ایرانی از این زمان گردید. در این ارتباط، تعریف و چگونگی شکلگیری این هنر بهطورکلی و ارتباط معماری با مذهب تشیع در دوره تیموریان به صورت خاص، پرسش اصلی تحقیق حاضر است که به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی میدانی و استناد به منابع کتابخانهای به آن پرداخته شده است. یافتههای مبتنی بر فرضیات تحقیق موید رواج مستمر و افزایش کاربرد نمادهای (بصری و نوشتاری حاوی مضامین و درونمایههای) شیعی در بناهایی نظیر بقاع امامزادگان، حرم امام هشتم(ع)، مساجد جامع، آرامگاهها و دیگر بناها در قرن نهم ق بوده است. به عبارتی دیگر، تعریف هنر (معماری) شیعی در این زمان عمدتا شامل مضامین مذهبی متبلورشده در کالبد هنر(معماری) اسلامی است.
Tolerance policy of Timurid statesmen, Shi’it bond with Sufism flow and the effosrt of Shi’ites, especially after the fall of the Abbasid caliphate provided a ground for the Shi’ite religion to grow in the Timurid era (913-771 AH) in various dimensions. This point affects other components of Iranian identity, including art and architecture, and the causes gradual development of Shi’it approaches in Iranian art and architecture from this time omward (Some use the term "Shiite art"). Increasing the use of Shiite ornaments in buildings such as Imam Zadegan, the shrine of the Eighth Imam (Pbuh), important Iranian mosques and other monuments in the 9th century, confirms this point. In this regard, the definition and formation of this art in general, and the relationship of architecture and the Shi’ite religion in the Timurid era in particular is the main question of the present article. The research is done by the use of descriptive-analytical method, field study, and referring to library resources.<br /><br />
خلاصه ماشینی:
در باب پیشینۀ تحقیق افرادی مانند علی اصغر کلانتر در اثرش بـا عنـوان «بررسـی تطبیقـی کاربرد متون مذهبی در هنر شیعی مازندران »، هانیه کریمی در پایان نامۀ خود با عنـوان «بررسـی نمادهای شیعی در هنر ایران »، سید هاشم حسینی و حسن فراشی در مقاله ای با عنوان «تحلیـل جنبه های نمادین شیعی در تزئینات مسجد جامع یزد» و به ویژه مهناز شایسته فر محقق پرکار در موضوع «هنر شیعی » و صاحب کتابی به همین عنوان و دیگر محققان ازجمله کسانی هستند که در آثار خود به مواردی چون : تأثیر مذهب تشیع به طـور مـستقیم (خوشنویـسی و معمـاری ) و غیرمستقیم (هنرهای وابسته به معماری ) در تولید آثار هنری ، عصر ایلخانی و تیموری به عنـوان دوران رونق هنر شیعی ، تقسیم نمادهای این هنر به دو دسـته نمادهـای بـصری و نوشـتاری و اصل خدامحوری در همۀ این نمادها و تعریف هنر شـیعی طبـق کتیبـه هـا و آثـار نوشـتاری و مفهومی موجود در معماری پرداخته اند (حسینی و فراشی ، ١٣٩٣: ٣٣ – ٤٣).
هنر شیعی فرم منابع فکری (محتوا) تزئینات (جلوه های چارچوب و سازه و نوع بنا اصل امامت و توحید، عدل ، نبوت بصری و نوشتاری ) (عمدتا مأخوذ از هنر ولایت و معاد اسلامی است ) ابعاد تاریخی ابعاد نظری آیات ، احادیث ، اسامی ، (حوادث ) (فقهی ) ا قاب ، اذکار، اشعار و (حوادث اشکال هندسی شکل ٢- مدل مفهومی (برای تعریف ) هنر شیعی (مأخذ: یافته های تحقیق ) رویکردهای شیعی در معماری تیموری یک بنا را بیشتر از قالب و عنصر و سازۀ خاص در معمـاری ، مـی تـوان بـه واسـطه و برمبنـای کتیبه های مفهومی آن در موضوع آیات و ادعیه و احادیث شـیعی ، انجـام آیـین هـا و مراسـم و آداب مربوط به پیروان این مذهب ، مکان قرارگیـری یـک بنـا در نزدیکـی مـدفن یـک امـام و شخصیت و یا شهری شیعی ، نوع بنا نظیر دارالسیاده ها، بانیان و انگیزه آن ها و نهایتا تأثیرگذاری معماران ، در ردیف آثار شیعی قرار داد.