چکیده:
تشکیلات قضایی همواره یکی از وجوه مهم نظام اداری حکومتها بهشمارمیرود و تمامی حکام، به دیوان قضا و قضاتی نیازمندند که بتوانند در زدودن عوامل فساد به آنها یاری رسانده، عدل و داد را اقامه کنند. حکومت قراختاییان کرمان نیز از این مهمّ مستثنی نبوده و ازهمینرو، هدف پژوهش حاضر آن است تا ضمن بررسی اهمیّت و جایگاه منصب قضاوت و کارکردهای قضات نزد قراختاییان کرمان، نحوۀ کار دیوان قضا در دوران حکومت مذکور را واکاوی کند و در پایان نیز مشهورترین قضات کرمان را که همزمان با حکومت قراختاییان به قضاوت مشغول بودهاند، معرفی کند. در همین راستا پرسش اصلی نوشتار حاضر عبارت است از اینکه تشکیلات قضایی کرمانِ عصرِ قراختاییان چگونه بوده و مهمترین قضات عصر قراختایی چه کسانی بودهاند؟ نوشتار حاضر براساس ماهیت، از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی و تکنیک گردآوری اطلاعات آن نیز کتابخانهای است. یافتههای پژوهش دلالت بر آن دارد که قضات عهد قراختاییِ کرمان علاوه بر وظیفۀ دادرسی، فعالیتهای مهمّ و متفاوت دیگری نیز داشتهاند. دیگر آنکه همزمان با عهد قراختایی در کرمان، دیوان یارغو و دیوان مظالم وجود داشته و در حکم نهایی علاوه بر نظر قضات، رأی حاکم قراختایی و حتی در مواردی دستور ایلخانان مغولِ همزمان با قراختاییان، اثرگذار بوده است.
The judiciary has been always considered as one of the important aspects of the administrative systems of the governments, and all rulers need the Court of Justice and judges who can help them to eliminate the causes of corruption and to establish justice. The Qara-Khitai government of Kerman province cannot be considered as an exception. So, it has been tried, in present paper, to study the importance and the position of their judiciary system and the function of judges for Qara-Khitai government in Kerman to show how the Supreme Court worked during their period, and finally to introduce the most famous judges who interpreted and applied laws when Qara-Khitais were ruling in Kerman. In this regard, the main questions are: "How was judiciary organization of Kerman in the era of Qara-Khitai government?", and "Who were the most important judges of this period?" The present study has been conducted through a descriptive-analytic method on the basis of library documents. The results show that the judges held some other different and important responsibilities in addition to the task of judgment during the reign of Qara-Khitai dynasty. The other issue was that along with the Qara-Khitai's judiciary system, there were other judicial systems in Kerman such as Yarghu Court (Divan-e Yarghu) and public prosecutor's office (Divan-e Mazalem), and also, the Qara-Khitai rulers' opinion and, even in some cases, the orders of ruling Mongol Ilkhan could be effective on the final judgments.
خلاصه ماشینی:
آن لمبتون نیز در کتاب تداوم و تحول در تاریخ میانه ء ایران و در بخشی که به حقوق و تشکیلات آن اختصاص داده است ، بر این موضوع تأکید کرده و بر آن است که «اکثر مواردی که به محکمه ء قاضی ارجاع می شد، به غیر از مسائل و حقوق شخصی، در ارتباط با اختلاف مالکیت خاصه ، املاک وقفی بود» (١٣٧٢: ٨٧)؛ لذا باتوجه به اینکه در زمان قراختاییان کرمان موقوفات زیادی وجود داشته و از طرفی هم رواج وقف ، امکان تحقق عدالت اجتماعی را فراهم میکرده است (ترکمنی آذر، ١٣٨٩: ١٣)، قطع به یقین ادارٔە این موقوفات نیز در دست متولیان عدالت اجتماعی ، یعنی قضات بوده است ؛ چنان که قاضی فخرالدین علاوه بر منصب قضاوت ، امور اوقاف کرمان را نیز برعهده داشت (منشی کرمانی، ١٣٦٢: ١٣١).
انتصاب وی به این منصب ازجانب براق حاجب ، طبق نوشتۀ خوافی در ٦٢١ق بوده است (١٣٤٠: ٢٩٥/١)، اما پرسشی که در اینجا مطرح است ، این است که چه کسی پیش از ٦٢١ق و هم زمان با یکیدو سال آغازین حکومت قراختاییان ، به امور قضایی کرمان رسیدگی میکرده است ؟ ظاهرا تا پیش از انتخاب فخرالدین ختنی، خود شخص براق حاجب به مظالم مینشسته ؛ چراکه وی ازیک طرف سابقۀ انجام چنین کاری را داشته است ؛ چنان که دربارٔە وی آمده است که : «چون اورنگ خوارزمشاهی به وجود سلطان محمد زیب و زینت یافت ، براق را اولا به تفویض منصب حجابت مخصوص ساخت ؛ ثانیا امر پرسیدن یرغو و پرسیدن مظالم را بدو مفوض داشت » (خواندمیر، ١٣٥٣: ٢٦٦/٣)؛ و از سوی دیگر، براق حاجب چون حکومت خود را در ٦٢١ق مسلم دید، مناصب مختلف را به افراد موردنظر خود سپرد و ازاین میان ، «منصب قضای مظالم به انوار فضایل و فواضل و آثار و مفاخر به مولانا فخرالدین بن ابیالمفاخر ختنی منور فرمود» (منشی کرمانی، ١٣٦٢: ٢٤).