چکیده:
شیخ اشراق یکی از ناقدان جدی تعریف به ذاتیات ماهوی و بهویژه تعریف به حد است. او در آثار خود دو راه متفاوت را برای تعریف اشیاء معرفی میکند: در راه نخست، از تعریف موجودات نیازمند تعریف (مرکبات)، به اعراض و خواصشان(به تعبیر او به بسایط) و در راه دوم، از تعریف به ذاتیات مفهومی سخن گفته است. نظریه تعریف به بسایط، متشکل از هفت مولّفه است. در این مقاله، با تحلیل و بررسی این مولفهها، این نظریه را توضیح داده و برخی از ایرادات آنرا بیان میکنیم. از نظر سهروردی تعریفی که به مفاهیم برگرفته از شهود (اعم از حسی و فراحسی) منتهی نشود، معرفتزا نیست. شیخ اشراق، ادراک حسی را که متعلق آن، اعراض و به تعبیر او بسایط حسی هستند، حضوری دانسته و موجودات فرامادی را نیز متعلق شهود فراحسی میداند. به عقیده او، تصورات بدیهی که تصورات دیگر باید به آنها منتهی شوند، تصوراتی هستند که بهطور مستقیم از علم شهودی و حضوری بهدست آمده باشند.
خلاصه ماشینی:
بنابراین، نظریه سهروردی در تعریف به بسایط از هفت مؤلفه تشکیل شده است: 1- موجودات مادی به بسیط و مرکب تقسیم میشوند و موجودات فرامادی بسیطاند؛ 2- بسایط تعریفپذیر نیستند؛ 3- بسایط به علم حضوری شناخته میشوند؛ 4- بسایط بینیاز از تعریفاند؛ 5- مرکبات نیازمند تعریفاند؛ 6-مرکبات به ذاتیات تعریفپذیر نیستند؛ 7- مرکبات را به بسایط میتوان تعریف کرد.
در سخنان سهروردی در مورد بدیهی بودن بسایط محسوسات (آنچه مستقیما متعلق ادراک حسی است که از نظر او اعراض حسی هستند) به سه ملاک اشاره شده است: 1- بسیط بودن بسایط مادی در خارج و ذهن؛ 2- معلوم بودن بسایط محسوس به علم حضوری؛ 3- منشأئیت ادراک حسی برای ادراکات دیگر.
3- منشأئیت ادراکات حسی و شهودی برای سایر ادراکات: همانطورکه پیشتر بیان شد، از نظر سهروردی همه مفاهیم و تصورات ما به تصوراتی که از طریق علم حضوری به بسایط حسی و یا علم حضوری، اعم از حسی و فراحسی، حاصل میشود منتهی میشود و همانطورکه این ادراکات منشأ وجود دیگر ادراکات تصوری ما هستند، مبدأ آنها به لحاظ معرفتی نیز هستند.
» (سهروردی، 1375: 4/204) مؤلفه پنجم: مرکبات نیازمند تعریفاند همانطورکه بیان شد، از نظر سهروردی ملاک بداهت مفاهیم و تصورات این است که مستقیما از علم حضوری و شهودی دریافت شده باشند.
(سهروردی، 1375: 2/19-20) مؤلفه هفتم: مرکبات را به بسایطشان میتوان تعریف کرد همانطورکه پیشتر بیان شد، ملاک اصلی بداهت از نظر سهروردی شهود و علم حضوری است.