چکیده:
علم اکر شاخهای از ریاضی است که به سبب نگارش رسالات، شروح و حواشی مهم در آن به شکل سنتی علمی در تمدن اسلامی درآمده بود. این سنت اگر چه به عنوان دانشی ریاضی عمدتا شامل قضایایی در مثلثات کروی است اما چنانکه با مراجعه به دیگر آثار میتوان دریافت، این قضایا غالبا به عنوان دانشی مقدماتی برای حل مسائل نجومی به کار گرفته میشدند. کتاب الاکر از تئودوسیوس و اشکال الکریه از منلائوس دو اثر شاخص در این زمینه در علم یونانیاند. در دوره علم اسلامی این دو اثر به عربی ترجمه و تحریر و شروح و حواشی متعددی بر آنها نوشته شد. در این میان تحریر کتاب الاکر لثاوذوسیوس از نصیرالدین طوسی و تعلیقات علی اکر ثاوذوسیوس از محمدباقر یزدی بر تحریر مذکور از اهمیت خاصی برخوردارند. در این مقاله ضمن معرفی نسخههای این رساله و عرضه متن تصحیح شده آن سعی میشود تا پاسخی به این سوال داده شود که چرا باید حاشیهای بر کتابی ریاضی اهمیتی خاص بیابد.
خلاصه ماشینی:
افزون بر نسخي که شامل تعليقات يزدي در حاشيۀ تحرير ميشوند (نکـ : دنبالۀ مقاله )، از اين رسالۀ مجزا نيز که خود يزدي جمع آوري کرده است نسخه هاي زير باقي مانده است : ١‐ نسخۀ شمارٔە ١۵۶٧٧/١ کتابخانه و موزٔە مجلس شوراي اسلامي عنوان اين رساله در برگ آغازين الحواشي الباقرية علي اکر مالاناوس و علي کرات ثاوذوسيوس و رسالتان في الهندسيات است .
تعليقات در حاشيه متن اکر چنان که گفتيم علاوه بر اين رساله در برخي از نسخه هاي تحرير اکر خواجه نصيرالدين طوسي حواشي با امضاي محمد باقر يزدي وجود دارد که در جدول زير به آنها اشاره شده است .
٨ أقول ومما يظهر من هذا الشکل في الهيئة إنا إذا فرضنا عظيمة ابج الأفق علي قطب ک و طهزح مدار المنقلب الظاهر و ل قطب المعدل و طلک نصف النهار و ال منه عرض البلد والعظام المماسة لـ هزح منطقة ٩ البروج في الأوضاع المختلفة وموازية ث ومدار قطب البروج والنقط التي عليها قطبها في تلک الأوضاع وموازية دا أعظم الأبدية الظهور وقوس اد من نصف النهار أصغر من ربع و ال أقل من ثمن ان في البلاد التي عروضها أکثر من الميل الکلي وأقل من خمسة ١٠ وأربعين درجة يکون أکبر ارتفاعات دائرة البروج عند وصول المنقلب الظاهر وهي نقطة تماس هزح مع العظيمة المماس لها ١.
ثم أقول ومن أمثله في الهيئة أيضا إن کل قوسين متساويتين متتاليتين من دائرة البروج من ربع محدود باعتدال فان حصة سعة مشرق ٩ أقربهما إلي الاعتدال أعظم من حصة ١٠ سعة مشرق أبعدهما عنه في الآفاق المائلة التي عروضها أقل من تمام الميل کله .