چکیده:
معراجنامهها روایتهای منظوم یا منثورند که به سفر معنوی و روحانی حضرت رسول (ص) و شرح مشاهدات و مراحل سلوک آن حضرت در این سیر الهی میپردازد. همچنان که مصنفان و شاعران ایرانی به نقل و توصیف و شرح این روایت پرداختهاند، نگارگران ایران اسلامی نیز بنابر فرهنگ دینی و اعتقادی خویشتن و جامعه مسلمان ایرانی در دورههای مختلف به تصویرسازی و تجسمبخشی این روایت عظیم دست یازیده و نسخههای متعددی از معراجنامههای مصوّر و منقوش فراهم آوردهاند. هر یک از این نسخهها با توجّه به ویژگیهای فرهنگی زمان نگارگر، اختصاصات بصری منحصربهفرد و متفاوتی را در کنار مشابهتهای روایی- تصویری نشان میدهد. این مقاله بر آن است که با مقایسه ویژگیهای تصویری پنج نگاره با مضمون معراج که در دورههای مختلف تاریخی مصوّر گردیدهاند،ویژگیهای تصویری هر یک از این نسخههای تصویری را مبیّن سازد و به این واسطه نشان دهد که نمادها و نشانهها و مولفههایتصویرگری مذهبی ایران در زمانهای مختلف چه بوده و دستخوش چه تغییراتی شده است. روش تحقیق در این پژوهش، کیفی و توصیفی- تحلیلی به شیوه تطبیقی است و نمونههای موردمطالعه (جامعه آماری) شامل پنج نگاره از پنج معراجنامه مربوط به ادوار مختلف است و مشتمل بر این نسخهها است: معراجنامه احمد موسیو نگاره معراج از جامعالتواریخ رشیدی مربوط به دوره ایلخانان مغول، معراجنامه شاهرخی از عصر تیموریان، نگاره معراج درخمسه طهماسبی مربوط به عهد صفوی و تابلوی معراج، اثر استاد فرشچیان، مرتبط با دهه اخیر.نتایج بهدستآمدهمبیّن میسازد که قواعد مشابه و متفاوتی در مولفهای بصری این ادوار وجود دارد.در شیوه تجسّم شمایل مقدس (واقعنمایی یا انتزاع)، کاربرد مضامین جانبی، رنگ و ترکیببندیهای افقیکتیبهوار، و عمودی، زاویه دید ودیگر تمهیدات روایت بصری.
خلاصه ماشینی:
نمونههای باقیمانده از جامعالتواریخ رشیدی، معراجنامه احمد موسی (هنرمند عهد ایلخانی)، نسخۀ تیموری معراجنامه، نگارۀ معراج اثر سلطانمحمد تبریزی (هنرمند دورۀ صفوی) و محمود فرشچیان (هنرمند معاصر) از مجموعههای بیبدیل هنر فرهنگی-دینی محسوب میشوند که هر یک بنابر فرهنگ مألوف زمان هنرمند و نشانهها و نمادهای بصری و بیانی زمانۀ خود شکل گرفتهاند و میتوانند آیینهای باشند که بهروشنی برخی اندیشههای معنوی و مذهبی مردم مسلمان ایران را در دورههای مختلف نمایان سازند.
این پژوهش بر آن است که بهواسطۀ مطالعۀ برخی نمونههای منتخب، به شناخت زبان و بیان تصویرسازی دینی و عناصر و مؤلفهای بصری آن در نگارگری ایران بپردازد و برای رسیدن به این منظور سه دورۀ متفاوت تصویری ایران را در نظر گرفته است؛ یعنی سه عهد متفاوت -ایلخانی، صفوی و زمانِ حاضر- و بهواسطۀ تطبیق و مقایسۀ پنج تصویر از معراج حضرت رسول و بیان شباهتها و تفاوتهای دیدگاه هنرمندان در بیان تصویری و ساختار تجسمی نگارههای مذکور به برخی ویژگیهای تصویرسازی دینی در نگارگری ایرانی اشاره خواهد کرد.
ق، دوره صفوی)، نگارۀ معراج اثرمحمود فرشچیان (1392 هجری شمسی)؛ و در تحلیل مؤلفههای تصویری به این موارد پرداخته شده است: شیوۀ بیان روایت؛ ویژگیهای شمایلی در ترسیم وجود مقدس حضرت رسول؛ عناصر ساختاری و نشانهای ویژگیهای تجسمی (ترکیببندی، طراحی، رنگ و حجمنمایی و پیکرهسازی)؛ واقعنمایی وخیالینگاری.