چکیده:
بیشک یکی از مهمترین مسائل فلسفی و عرفانی، شناخت وجود در نظام هستی است. در علم عرفان، وجود در نظام تکوین به نحو وحدت شخصی لحاظ شده است. بدینمعناکه وجود منحصر در حقتعالی است و ماسوای او اطوار و شئون وی محسوب میشوند. مشهور قائلند اولین کسی که وحدت شخصی وجود را در یک نظامواره علمی مطرح نمود، ابن عربی است و سپس کسانی مانند قونوی و قیصری و ترکه و ابن ترکه و فناری و صدرالمتالهین به تبیین فلسفی آن پرداختهاند. لیکن نگارنده قائل است شیخ اشراق نخستین شخصی است که پیش از همه به تبیین فلسفی وحدت شخصی وجود پرداخته است. اما پنداشت اصالت ماهیت از اعتباریت وجود در نظام اشراقی منجر به آن گردید که معارف عالیه شیخ اشراق از جمله تبیین وجدت شخصی وجود در حجاب اصالت ماهیت محجوب واقع شود. در این مقاله با بررسی نظام اشراقی اثبات خواهد شد که شیخ اشراق نخستین کسی است که به تبیین وحدت شخصی وجود پرداخته است.
خلاصه ماشینی:
لیکن در بین نظامات فلسفی، ظاهرا تنها نظامی که مبنای آن با نظامات دیگر به نحو متفاوت بروز نموده است نظام اشراقی است؛ زیرا صدرا و اتباع ایشان دستگاه فلسفی شیخ اشراق را بهنحو اصالت ماهوی فهم نموده و در این نگاه رابطه نورالانوار با انواردیگر بهنحو تشکیک ماهوی بروز مینماید.
ازآنجاکه شیخ اشراق در مسفورات خویش به تحقق عینی وجود اشاره نموده است، این امر باعث شده که صدرای شیرازی ایشان را به تناقضگویی محکوم نماید؛ چنانچه در الشواهد الربوبیه میگوید: ثم من العجب أن هذا الشیخ العظیم بعد ما أقام حججا کثیرة فی التلویحات علی أن الوجود اعتباری لا صورة و لا حقیقة له فی الأعیان صرح فی أواخر هذا الکتاب بأن النفوس الإنسانیة و ما فوقها کلها وجودات بسیطة بلا ماهیة و هل هذا إلا تناقض صریح وقع منه (صدرالدین شیرازی، 1360، ص15).
البته باید توجه داشت که شیخ اشراق همان طور که وجود را مشکک میداند، ماهیت را نیز مقول به تشکیک معرفی نموده است و ایشان نخستین کسی است که علاوه بر تمایزات سهگانه ماهوی که شامل تمایز به جنس و فصل و عرضی مفارق است قائل به تمایز تشکیکی در ماهیت میشود: و المشترکان فی امر کلی یفترقان باحد امور اربعة: فان کان الاشتراک فی عرضی لا غیر فیفترقان بنفس الماهیة.
لذا فلسفه ایشان تا کنون در تبیین وحدت شخصی وجود چیزی از حکمت متعالیه کم ندارد؛ گرچه شیخ اشراق معارف الهیه را بهنحو لف و صدرالمتألهین بهنحو نشر مطرح نموده است.