چکیده:
شکلگیری مکتب علمی اصفهان نقطه عطف در تاریخ اندیشه کلامی شیعه عصر صفوی است و در کنار پیدایش حکمت متعالیه، کلام اسلامی جایگاه ممتازی یافت و زمینه رشد و گسترش مباحث کلامی شیعه را در غالب سه رویکرد فراهم آورد. «کلام فلسفی» در مکتب اصفهان بر رویکردهای دیگر کلامی تقدم زمانی داشت و اوج آن در آثار و آرای فیاض لاهیجی تبلور یافت و این شاگرد برجسته صدرا، بهنوعی تحت تأثیر اندیشه مشاء آثار کلامی خود را ارائه نمود. ظهور «کلام نقلی و روایی» با محوریت علامه مجلسی بر رونق کلام شیعی افزود. با وجود اعتماد شدید مجلسی بر روایات اهلبیت: نمیتوان او را عالمی اخباری و ضد عقل انگاشت؛ زیرا او عقل را به عنوان ابزار کسب معرفت دینی دخالت میداد. افزون بر این دو رویکرد کلامی میتوان از شکلگیری یک رویکرد ترکیبی توسط قاضی سعید قمی یاد کرد. او که از ذوق عرفانی برخوردار بود و مروج الهیات سلبی تلقی میشد، بر ایجاد تقارب بین ظواهر دینى و فلسفه تأکید داشت و رویکرد «کلام ترکیبی» را بنا نهاد. در این نوشتار ضمن اشاره به جایگاه کلام شیعی در مکتب علمی اصفهان، این سه رویکرد کلامی بررسی شده و تحلیلی از تفوق کلام فلسفی و پرهیز از عقلستیزی نمایندگان کلام روایی ارائه میشود و اهم ابتکارات و نوآوریهای کلامی عالمان عصر صفوی ارائه میگردد.
The formation of the scientific school of Isfahan is a turning point in the history of Shiite theological thought of the Safavid era and along with the emergence of Transcendent wisdom, Islamic theology gained prominence and it provided the basis for the growth and expansion of Shi'a theological discourse in three ways. 'Philosophical theology' in Isfahan School took precedence over other theological approaches and its peak was crystallized in the works of Fayaz Lahiji and this distinguished student of Sadra, somehow influenced by Peripatetic thought, presented his theological works. The emergence of Allama Majlesi's "traditional and narrative theology" added to the boom of Shiite theology. Despite Majlesi's strong confidence in the Ahlul-Beit narrations, he cannot be considered a traditionalist and anti-rational scholar; because he interfered with reason as a means of acquiring of religious knowledge. In addition to these two theological approaches, the formation of a hybrid approach by Qazi Sa’id Qumi can be mentioned. He had a mystical taste and was considered a propagator of the negative theology. He emphasized the convergence between religious appearances and philosophy and instituted a "hybrid theology" approach. In this article, while referring to the position of Shiite theology in Isfahan school, these three theological approaches are examined and an analysis of the superiority of philosophical theology and the avoidance of reasonableness by the representatives of narrative theology and the important theologian innovations and innovations of scholars of the Safavid era are presented.
خلاصه ماشینی:
الهی اردبیلی (متوفای 950ق) شرح تهذیب الوصول علامه حلی را نوشت و به شرح موضوعات کلامی مثل وجوب شکر منعم و عدم صدور معصیت از انبیا پرداخت؛ همچنین وسیله النجاه ترجمه کتاب الاعتقادات شیخ صدوق، توسط ابوالحسن علی بن حسن زوارهای (متوفای 947ق) به فارسی برگردانده شد (آقابزرگ تهرانی، 1408، ج۲۵، ص۸۸)؛ لکن در مکتب اصفهان کتابهای جامع و متنوعی در این حوزه عرضه گردید؛ از جمله محقق سبزواری در مقدمه رساله فقهی فارسی به نام خلافیه بحثی را به شناخت اصول دین اختصاص داده است.
کلام فلسفی خواجه از قرن هفتم تا عصر صفوی به عنوان یک جریان غالب تلقی میشد و بیشتر متکلمان شیعی به شرح و تلخیص کتاب تجرید میپرداختند و درحقیقت شروح و حواشی این کتاب، تاریخ علم کلام و تطور آن در میان مسلمانان شیعه و سنی است.
جایگاه کلام فلسفی در مکتب علمی اصفهان با محوریت تجرید خواجه مطرح بود و این سیر را میتوان در رواج افکار دوانی، دشتکی و خفری و همچنین سیطره آرای فیاض لاهیجی بررسی کرد.
فیاض لاهیجی گرچه داماد ملاصدرا و از شاگردان ممتاز او بود (خوانساری، 1391، ج۴، ص۱۹۶)، تحت تأثیر اندیشه مشاء و ابنسیناست و نسبت به آثار فلاسفه و نقل قول آرای ایشان در شوارق اهتمام داشت و متعرض آرای کلامی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی نشده است؛ ازاینرو این کتاب رنگ فلسفی زیادی به خود گرفته است.
نتیجهگیری شکلگیری مکتب علمی اصفهان در عصر صفوی نقطه عطف در تاریخ اندیشه کلامی شیعه است و در کنار پیدایش حکمت متعالیه، کلام اسلامی جایگاه ممتازی یافت.