چکیده:
همان اندازه که تصدیق به وجود «اراده»، در انسان امری بدیهی و وجدانی است، شناخت معنا و حقیقت «اراده» امری پیچیده و مشکل است. به همین دلیل علی رغم وحدت نظر متفکران در وجود اراده، در تفسیر و بیان ماهیت کلی آن اختلاف نظر وجود دارد.
برخی از فیلسوفان اسلامی «اراده» را از کیفیات نفسانی می دانند و ضد آن را «کراهت» می دانند. ابن سینا معتقد است اراده کردن یک چیز به معنای تصور آن چیز است و در واقع ایشان اراده را به عنوان مبداء فعل می داند و معتقد است که تصور در متصور، میلی را برای انجام فعل بر می انگیزاند. مرحوم صدرای شیرازی معتقد است که اراده «شوق شدید به کسب مراد و جزء اخیر علت تامه است». علامه طباطبایی اراده را کیف نفسانی می داند اما متفاوت با کیفیاتی مثل علم و شوق، و معتقد است که اراده با فعل معیت داشته و قبل و بعد از آن، نمی تواند وجود داشته باشد. مرحوم امام خمینی اراده را فعلی از افعال نفس می دانند.
اراده خود پدیده ای است که علت می طلبد، ملاصدرا علت «اراده» را، اراده و یا طبیعت انسان نمی داند چون در این صورت منجر به تسلسل می شود، همچنانکه ابن سینا می گوید: «نفس مضطری است در هیات مختار». از این جهت، برخی به این نکته تصریح کرده اند که علت «اراده» عوامل بیرونی است.
Just as affirming the existence of the “will” in the man is an axiomatic and conscientious fact, knowing the meaning and reality of the “will” is a complicated and difficult task. This is why despite the unanimous acceptance of the “will” among the thinkers, there is disagreement in interpretation and statement of its general nature.
Some Islamic philosophers maintain that the “will” is one of the mental qualities, and regard “disgust” as its opposite. Avicenna believes that willing something means imagining it. Indeed, he considers the “will” as the origin of action and believes that imagining incites a willingness in the imaginer. Mulla Sadra believes that the “will” is “strong eagerness for acquiring something favored, and it is the last part of the ‘adequate cause’”. Allama Tabatabai regards the “will” as a mental quality, but different from qualities such as knowledge and desire, believing that the ‘will’ accompanies action and cannot exist before or after it. The late Imam Khomeini considers the ‘will’ as one action among the actions of the soul.
The ‘will’ is a phenomenon that requires a ‘cause’. Mulla Sadra does not regard the cause of the ‘will’ to be the man’s will or his nature, for it leads to infinite regression or endless chaining. As Avicenna says: “The soul is a constrained being in the form of a free agent”. Thus, some have asserted that the cause of the ‘will’ is the external factors.
خلاصه ماشینی:
علاوه بر این در مورد معیت اراده با مراد باید گفت اگر منظور علامه از عدم تقدم اراده بر فعل، تقدم زمانی و حضور آن در مرحله قبل از تحقق فعل است؛ بدین معنی که اراده در جزئی از زمان که قبل از زمان تحقق مراد است، حضور نداشته باشد، قطعا چنین سخنی را هیچ کس قائل نیست بلکه آنچه که حکما در تقدم اراده بر فعل اظهار میدارند، به معنای تقدم رتبی و عقلی است.
د) «حقیقت اراده انسان» از دیدگاه امام خمینی ایشان اراده را امری انفعالی نمیدانند بلکه آن را فعلی از افعال نفس میدانند و معتقدند که هر فعل اختیاری که از انسان صادر میشود مسبوق به تصور و تصدیق به فائده است در نتیجه اگر موافق با تمایلات نفس باشد به آن شوق پیدا میکند و آن را اختیار میکند و تصمیم میگیرد که آن را انجام دهد بنابراین عضلات به حرکت در میآیند و آن را انجام میدهند؛ گاهی نیز شوق به آن عمل ندارد اما عقل چون در انجام آن مصلحت مشاهده میکند باز هم انجام میدهد، مانند خوردن داروی تلخ.
واژه اختیار نیز مانند «اراده» معنای عامی دارد که در مقابل جبر محض قرار میگیرد و آن عبارت است از این که فاعل ذی شعور کاری را بر اساس خواست خودش و بدون اینکه مقهور فاعل دیگری واقع شود انجام بدهد.
اما مرحوم امام نظری متفاوت با نظرات فوق دارند و آن اینکه اراده، فعل است نه انفعال؛ به تعبیری اراده فعل، زمانی تحقق مییابد که شخص نسبت به یک فعل شوق پیدا کند سپس آن را اختیار و برگزیند و پس از آن انجام دهد؛ به این «انجام دادن»، اراده گویند.