چکیده:
اجتهاد و افتا در تاریخ فقه شیعه همواره بهصورت فردی انجام میگرفته است. در این مقاله، «حجیت و اعتبار اجتهاد و افتای گروهی» و «جواز تقلید از شورای فقهی» موردبحث قرار گرفته است. ازنظر موضوعی، اجتهاد و افتا بهعنوان عملیاتی تخصصی موردنظر است که بهصورت گروهی انجام میگیرد. بررسی ادله حجیت فتوا و لزوم تقلید از مجتهد بهویژه سیره عقلا بهعنوان مهمترین دلیل، نشان میدهد که ملاک حجیت، هم در اجتهاد و فتوای فردی هست و هم در اجتهاد و فتوای گروهی؛ چنانکه دلایل لزوم تقلید از مجتهد، هم اثباتکننده تقلید از فرد است و هم تقلید از شورا. بررسی معیارهای متعدد حجیت «سیره عقلا در رجوع جاهل به عالم» نیز نشانگر آن است که «دستیابی به واقع یا حجت عقلایی» مهمترین معیار شمرده میشود. تحقق این معیار در «اجتهاد و فتوای شورایی» بهمراتب بیش از «اجتهاد و فتوای فردی» است.
خلاصه ماشینی:
هرچند این بیان آیه را بیارتباط با مسئلۀ «حجیت فتوا یا لزوم تقلید از مجتهد» ارزیابی کرده است، اما میتوان گفت: اگر هجرت برای شناخت عمیق دین ازسوی گروهی از فقیهان انجام شود، «انذار گروهی» آنان از «انذار فردی» بهمراتب در ترساندن مردم ثمربخشتر است.
در این باره، پرسشهای متعددی پیش میآید که عبارتاند از: ـ باتوجهبه تأیید سیرۀ عقلا مبنی بر رجوع جاهل به عالم از سوی شریعت و ترغیب مردم بهدست پیشوایان دینی، آیا آنچه امروز بهعنوان «تقلید از مجتهد» مطرح است، مصداق سیرۀ عقلا بوده و مورد تأیید شارع است؟ ـ آیا اجتهاد در دوران حضور معصوم وجود داشته است؟ اگر سابقه دارد، چه نسبتی با اجتهاد در اعصار بعدی دارد؟ ـ فقیهان عصر حضور، مستقیما به محضر امام7 میرفته و تکالیف شرعی را از آنان دریافت میکرده و به مردم میرساندهاند.
بنابراین، آیا باز هم میتوان گفت اجتهاد در دوران ما همان اجتهاد عصر حضور است؟ ـ آیا معرفی راویان حدیث برای کسب تکالیف دینی در عصر حضور میتواند حجیت فتوا در عصر غیبت و لزوم تقلید از مجتهد را اثبات کند؟ ـ آیا سیرۀ جاری در عصر حضور بر «مراجعه به صاحبنظران دینی» و تأیید آن از سوی امام7، میتواند تأیید سیرۀ جاری در عصر غیبت یعنی «تقلید از مجتهد» باشد؟ آیا این سیره همان سیره است یا سیرۀ جدیدی است؟ ـ آیا در عصر حضور هم میان فقیهان اختلافنظر اجتهادی بوده است یا آنان با مراجعۀ مستقیم به امام7 پاسخ مردم را میدادهاند، بیآنکه میانشان اختلاف زیادی باشد؟ باتوجهبه اختلاف فراوان فقیهان در فروع فقهی، آیا میتوان تقلید در چنین شرایطی را همان سیرۀ عقلا بر رجوع جاهل به عالم دانست؟ دربارۀ پرسشهای بالا، دیدگاههای متعددی وجود دارد.