چکیده:
در سیر بررسی گاهشماری ایرانی، برخی از دانشمندان، سال ایرانی را سالی 360 روزه، و برخی هم سالی 365 روزه دانسته و معتقدند سال 365 روزه، هیچ نیا و سلف 360 روزهای نداشته است. در مقاله حاضر، مری بویس، که بخش مهمی از استنتاجات خود را بر پایه متون دینی زردشتی، آثار الباقیة ابوریحان بیرونی و گزارشهایی از برخی منابع خارجی مدون کرده، گاهشماری زردشتی را در طول دوران حکومتهای هخامنشی و اشکانی، مبتنی بر سال 360 روزه، و بدون اعمال پنجه تفسیر کرده است. به نظر بویس، سال 360 روزه کهن، به فرمان اردشیر بابکان به سال 365 روزه بدل گشته و بعدها هم در اواخر این دوره اصلاحات ثانویهای در همان گاهشماری اعمال شده است. بر این اساس، فرضیه وجود دو نوع متمایز از گاهشماری، یکی دینی و یکی عرفی، با توجه به شواهد و قراین ناقض آن، برای بویس پذیرفتنی نیست. وی این دو گونه گاهشماری را حاصل از گاهشماری واحدی دانسته که عبارت است از: سال 365 روزه و سال 365 روزه کبیسهدار (متعلق به اواخر دوره ساسانی)؛ البته با این توضیح که اصلا کبیسهای اعمال نشده است.
خلاصه ماشینی:
در این سال، همسپهمدیم میبایست در آخرین روز از پنج روز اول، که برابر میشد با 30 اسفند در گاهشماری اصلاحطلبان، برگزار شده باشد؛ بدینترتیب، همسپهمدیم برای عموم مردم، به وسط جشن طولانیشده فرهوشیها افتاد که ایشان آن را طبق محاسبه خود در روز سنتی آمدن فرهوشیها، یعنی 30 اسفند، آغاز کرده بودند.
اما از قرار معلوم، عموم مردم عمیقاً نگران قضیه جابهجایی روزهای مقدس بودهاند؛ و چون در سال دوم اصلاحات، ملزم به برگزاری نوروز در آن روزی بودند که در نظرشان 6 فروردین بود، ظاهراً آنگاه و پس از آن چنین تصور کردهاند که روز 6 فروردین، به منزله نوروز و عید واقعی است؛ و اینگونه شد که خردادروز را نوروز واقعی پنداشته و دیگر اعیاد بزرگ را هم با 5 روز تأخیر نسبت به تقویم رسمی برگزار کردند.
در عین حال، مؤلف قید میکند که «در آن سرزمین» (احتمالاً شمال ایران در روزگاران گذشته) این جشن میتوانسته بدین ترتیب از نوروز محاسبه شود (زیرا در گاهشماری اشکانیان، یعنی A، پنج روز اضافی وجود نداشته)، اما در صورتی که اینگونه حساب میشد، گاهنبار مدیوزرم 40 روز پس از پایان اسفند واقع میشد، نه 45 روز؛ بدین نحو است که ناهنجاریای شکل میگیرد و ادامه مییابد.
با انتقال تمامی روزهای مقدس به فصول خاص خود، حال مراسم فروردیگان کوچک در آخرین روزها از ماهی که قبلاً هشتمین ماه سال بود، یعنی 26-30 آبان برگزار میشد؛ و چنانکه در بالا آمد، محتمل به نظر میرسد که درست در همین زمان بوده که همسپهمدیم بدینترتیب از 30 اسفند، روز سنتی خود، دور افتاده، و از شش روز به پنج روز کاسته شده است.