چکیده:
یکی از مشکلات عمده مرزهای کشور از نظر ژئوپلتیک، درنظر گرفتن رودخانهها به عنوان یکی از پدیدههای دینامیکی برای تعیین مرز بوده که تقریبا در اغلب مناطق کشور معضلات و منازعات ویژهای را به وجود آورده است. طی چند دهه اخیر به دلیل خشکسالیهای شدید حاکم بر استانهای خراسان رضوی و شمالی تعداد زیادی از رودخانههای مرزی مانند هریرود، سومبار و اترک با تغییر بستر شدید همراه شدهاند و پیامدهای زیادی را به بار آوردهاند. منطقه مورد پژوهش، بخشی از حوضه آبریز تجن، منطبق بر رودخانه مرزی هریرود به طول78کیلومتر میباشد که مرز طبیعی جمهوری اسلامیایران و جمهوری ترکمنستان را تشکیل میدهد. در این مطالعه از طریق روش تجربی– تحلیلی و با تکیه بر عملیات میدانی و در نظر گرفتن شاخصهای مآندرشدگی و تغییر بستر رودخانه اقدام گردید. مهمترین عوامل مداخله گر در منطقه عبارت بودند از، عوامل طبیعی(گسل هریرود، ژنتیک رودخانه، شرایط فیزیوگرافی و هیدرولوژیکی منطقه، منابع خاک و لیتولوژی)و عوامل آنتروپوژن(سکونتگاههای مرزی و تراکم جمعیت، تشدید کاربری و تخریب پوشش گیاهی، شخم اراضی) در تغییر بستر رودخانه هریرود است. بررسیهای انجام شده در محدوده مطالعاتی نشان داد که طی سه دهه اخیر، خسارات وارده ناشی از روند تغییر بستر رودخانه هریرود بیسابقه بوده است. به طوری که آسیب دیدگیهای جّدی به جاده مرزی، کنده شدن و تخریب میلههای مرزی، فرسایش خاک و آسیب دیدگی سکونتگاههای روستایی و پاسگاههای مرزبانی از آثار مستقیم تغییرات مورفودینامیکی هریرود است. در این راستا نقش عوامل آنتروپوژن بیش از سایر عوامل طبیعی بوده است. بنابراین فرآیندهای مآندرشدگی و فلش سیلابهای سالانه میتواند سریعا خط مرزی را تغییر داده و منجر به مناقشات ژئوپلتیک و حتی سیاسی در مرز شده وامید است در زمینه مدیریت کنترل رودخانههای مرزی از طریق همگرایی با کشورهای همسایه تدابیر ویژهای، اتخاذ گردد تا این عامل دینامیکی تعیین مرز(یعنی رودخانهها)قابل کنترل شوند.
خلاصه ماشینی:
بررسي عوامل تأثيرگذار بر تغيير بستر رودخانه مرزي هريرود در شمال شرق کشور 1 ابوالفضل بهنيافر استاديار دانشگاه آزاد اسلامي ، واحد مشهد، گروه جغرافيا، مشهد، ايران هادي قنبرزاده استاديار دانشگاه آزاد اسلامي ، واحد مشهد، گروه جغرافيا، مشهد، ايران تاريخ دريافت مقاله : ١٣٩١/٢/٢٨ تاريخ پذيرش مقاله : ١٣٩١/٠٥/١٥ چکيده يکي از مشکلات عمده مرزهاي کشور از نظر ژئوپلتيک ، درنظر گرفتن رودخانه ها به عنوان يکي از پديـده هـاي دينـاميکي بـراي تعيين مرز بوده که تقريبأ در اغلب مناطق کشور معضلات و منازعات ويژه اي را به وجود آورده است .
(به تصویر صفحه رجوع شود) شکل ١: کاربري شديد زمين تا نقطه صفر مرزي در سرخس جمهوري اسلامي ايران منبع : گوگل ارث (سال ٢٠١٠) روستائيان و جمعيت مرزنشين در اين قسمت از رودخانه تا حاشيه هريرود را به اشغال اراضي کشاورزي در آورده اند و با توجه به خاک هاي سست و رسي منطقه ، عملکرد زيربري آب منجر به تخريب حواشي رودخانه در سمت خاک ايران شده و رودخانه به طرف اراضي سرخس پيشروي مي کند.
(به تصویر صفحه رجوع شود) شکل ٤: تغيير مسير ناگهاني هريرود به صورت م̂Hندر در اثر تشديد کاربري به سمت خاک جمهوري اسلامي ايران در سرخس (نمونه اي از تغيير خط مرز در منطقه ) منبع : گوگل ارث (سال ٢٠١٠) نتيجه گيري به طورکلي مناطق ژئوپلتيک و ژئواستراتژيک با مناطقي منطبق است که داراي منابع طبيعـي قابـل توجـه باشـند(داد انديش ،١٣٨٦:٧٨)و يکي از مهم ترين منابع طبيعي به ويژه در شرق کشور، رودخانه ها و جريان هـاي سـطحي اسـت .