چکیده:
مقولۀ چندمعنایی از مهمترین مبحثهایی است که در مکاتب مختلف زبانشناسی و سنّت مطالعة معنی مورد توجّه قرار دارد. در پژوهش حاضر مقولة چندمعنایی در صفات ترکی آذربایجانی با رویکرد شناختی بررسی شده است. نوشتار پیش رو توصیفی - اسنادی بوده و دادههای پیکره از مجلاّت محلّی به زبان ترکی، فرهنگ ترکی - فارسی (شاهمرسی) و فرهنگ فارسی - آذربایجانی، نوشتة بهزادی انتخاب شد. گزینش معانی سرنمون براساس نتایج پرسشنامة محقّقساخته، مصاحبه و نیز شمّ زبانی نگارنده بوده است. با بررسی پیکرههای دردسترس، درمجموع هفتاد صفت سادة چندمعنا شناسایی و برای هر صفت، شبکة شعاعی ترسیم شد. با بررسی معانی مختلف این صفات، مشخّص شد که ازمیان سازوکارهای شناختی ایجاد چندمعنایی، استعارههای مفهومی بیشترین سهم را بهخود اختصاص میدهند و برخلاف دیدگاه سنّتی، ارتباط میان معانی صفات چندمعنی، تصادفی نیست، بلکه رابطة نظاممندی برقرار بوده که با مقولهبندی شعاعی قابل توصیف است. نتایج پژوهش حاضر بههمراه پژوهشهای مکمّل در این حوزه میتواند درزمینة آموزش زبان و تالیف فرهنگهای لغت کاربردیتر، افزایش میزان ارتباط در بازیابی اطّلاعات و ماشینهای ترجمة دقیقتر یاریگر متخصّصان این حوزهها باشد.
Polysemy is one of the most important issues considered in different schools of linguistics and meaning studies. In this descriptive-documentary study, polysemy in simple adjectives of Azerbaijani Turkish was discussed within the cognitive approach. The data was selected from local journals in Turkish, the Turkish-Persian dictionary of Shahmaresi and the Persian-Azerbaijani dictionary written by Behzadi. Prototypical meanings were based on the results of a researcher-made questionnaire, interview, and the linguistic intuition of the authors. A total of 70 polysemous simple adjectives were identified from the corpuses and a radial network was drawn for each one. Among the cognitive mechanisms of polysemy creation, it was proved that conceptual metaphors would play the greatest role in polysemy creation of all. And, contrary to the traditional view, the connection between the meanings of polysemous adjectives is not accidental, but a systematic relationship exists and can be described by radial categorization. The results, along with complementary studies, can be applied in the field of language teaching, lexicography, more efficient translation machines, increasing the relevance in information retrieval and will be helpful for all experts in the field.
خلاصه ماشینی:
رضویان و خانزاده (١٣٩٣) در مطالعه ای شناختی روی معانی مختلف حرفه اضافۀ به در زبان فارسـی به این نتیجه رسیدند کـه همـۀ معـانی از یـک معنـی، یعنـی الصـاق و ارتبـاط مشـتق شـده و شـبکه ای به هم پیوسته را تشکیل میدهند و تمامی مفاهیم متمایز به طور نظام مند و با توجّه بـه مـلاکهـای تـایلر و ایوانز، از پیش صحنه و مفهوم اوّلیه مشتق مـیشـوند و کاربردهـای مجـازی ایـن حـرف اضـافه موجـب انباشت معانی استعاری بر تنها معنای صریح آن و درنهایت منجر به چندمعناشدن آن شده است .
درنهایت ، مفهـوم شـرمنده شـدن را نیـز مـیتـوانیم براسـاس طـرح وارٔە حرکتی جهت و حجم به این صورت توصـیف کنـیم کـه هرگـاه بتـوانیم پـیش کسـی سـربلند باشـیم ، به اصطلاح میگوییم روسفید شدم و این را به صـورت صـفتی مثبـت و حرکـت بـه سـمت بـالا درنظـر میگیریم و روسیاهی نیز به صورت منفی درک شده و به سمت پـایین درنظـر گرفتـه مـیشـود؛ بنـابراین صورت خود را در مسیری درنظر گرفته که درصورت شرمندگی به سمت حجم سیاه رنگی حرکت کـرده و حالت سیاهی و شرمندگی را به خود میگیرد؛ بنابراین رابطۀ بین معنای سـرنمون ایـن صـفت و سـایر معانی حاشیه ای را میتوان با استفاده از اصل مقولات شعاعی به شکل زیر نشان داد: (رجوع شود به تصویر صفحه) ٤-٢- بالاجا /balaca/ (رجوع شود به تصویر صفحه) اوّلین مفهومی که از واژٔە بالاجا/balaca/ در ذهن گویشور ترکزبان خطور میکند، کم حجم بـودن اسـت .